ӨМIР

Сарапшы пікірі: балаларға қатысты зорлық-зомбылық және оның алдын алу

БҰҰ-ның балалардың құқығын қорғау жөніндегі Балалар қорының (ЮНИСЕФ) үйлестірушісі Айсұлу Бекмұса күш көрсету қалай және не себепті орын алады және мұндай маңызды мәселені шешу үшін не істеу керек деген сұраққа жауап іздеуге көмектеседі.

Әся Әкімжанова

13 тамыз 2020

Сүретте: Айсұлу Бекмұса

Әрбір сәби үшін ең қауіпсіз орын – оның үйі, отбасы. Өйткені бала көңілі осы жерде мені жақсы көретін, маған қамқор болатын, қорғайтын адамдар тұрады деп ойлайды. Өкінішке орай, балалар өз үйінде қамқорлықты сезе алмай, керісінше жәбір көріп, соққының құрбанына айналып жататын жайттар жиі кездеседі.

Анықтама

ҚР ІІМ мәліметтеріне сәйкес, әрбір екінші қылмыс үйде орын алады. Ал үйге полицияның баса-көктеп кіруіне шектеу қойылған. Сондай-ақ балаларға қатысты сексуалдық сипаттағы қылмыстың 70%-ына жақын туыстары, әкесі, өгей әкесі, анасының нақсүйері, көршілері немесе таныстары кінәлі болып шығады.

Балаларға зорлық-зомбылық көрсету проблемасы бүкіл әлемді алаңдатады. Әйткенмен, оның көпшілігі ашылмай қалып жатыр. Өйткен себебі адамдар ол туралы ашық айтуға қысылады. Әлем бойынша жылына 1 млрд-қа жуық кәмелетке толмаған бала эмоционалдық, сексуалдық, физикалық зорлық-зомбылыққа ұшырайды. Бұл сан жер бетіндегі екі жастан он сегіз жасқа дейінгі балалардың тең жартысынан да көп.

ЮНИСЕФ және адам құқықтары жөніндегі өкілдіктің Қазақстандағы 2016 жылғы зерттеуіне сүйенсек, еліміздегі ересектердің 75%-ы балаласын тәртіпке салуда күш қолданады екен. 2015 жылғы Комитет статистикасына сүйенсек, елімізде 14 жасқа дейінгі балалардың 53%-ы отбасында психологиялық агрессияның куәсі болып, ата-анасынан таяқ жеген (2010 жылы бұл көрсеткіш 49% болған):

Әлбетте, әлеуметтік жағынан аз қамтылған отбасылар ғана балаларын осылай тәрбиелейді деген қауесет бар. Алайда сырттай қарағанда өнегелі болып көрінетін, алайда балаларын ұрып-соғып тәрбиелейтін отбасылар да аз емес.

Қазақстан туралы осындай мәліметтерден балаларды жәбірлеу отбасындағы отағасының білімі мен тәрбиесіне және материалдық әл-ауқатына байланысты екенін байқадық

Өкінішке орай, Қазақстанда дәл қазіргі уақытта орын алып жатқан зорлық-зомбылықты мониторинг жасайтын жүйе жоқ. «БҰҰ-әйелдер» және ЮНФПА-ның Қазақстанда COVID-19 пандемиясы аясында жүргізген блиц-бағалау жұмыстарының нәтижесінде қатысушылардың 15,3%-ы өздеріне қатысты тұрмыстық зорлық-зомбылықтың күшейгенін немесе COVID-19 таралғалы бері осындай жағдайларды жиі естігендерін айтқан. Бұған ата-аналардың да, балалардың да эмоционалдық күйзелісі қосылды. Өйткені отбасының қаржылық жағдайы төмендеп, үйден шығуға тыйым салынып, әдетте жұмыста жүретін ересектер үй шаруасын толық мойнына алып, көптеген қызметтерге қолы жетпей қиналды.

Алайда балаларға зорлық-зомбылық көрсеткен, немесе оның физикалық және психикалық саулығына әсер ететін әрекеттер жасаған (жасамаған) ата-ана баланың дамуына теріс ықпал етіп, оның құқығын аяққа таптап отырғанын естен шығармауы керек. Бір өкінішті, ата-аналар мен балалардың басын бөлігі зорлық-зомбылық дегенді тек қана күш көрсету деп түсінеді.

Мамандар жәбірлеудің негізгі үш түрін атап көрсетеді:

Физикалық жәбірлеу – баланың тәніне денсаулығына зиян тигізетін, дамуын тежейтін немесе өлімге душар ететін түрлі жарақаттар салу, зақым келтіру. Физикалық жәбірелеуге ұрып-соғу, азаптау, миын шайқау, шапалақпен ұру, шымшу, желкеден қойып қалу, түртпектеу, соққы жасау жатады. Әдетте, онымен қоса психологиялық жәбірлеу де болады.

Психологиялық (эмоционалды) жәбірлеу – үнемі немесе кей кездері балаға сөзбен немесе сөзсіз (яғни, сөзбен болмаса басқа әдістер арқылы білдіру) жәбір көрсету, ата-ананың қорқытып-үркітуі, кемсітуі, жақсы көрмейтінін не жақтырмайтынын білдіруі. Мұның салдарынан бала ересек адамға немесе өзіне деген сенімінен айырылады. Мамандардың айтуынша, псхиолгиялық жәбірлеу басқа зорлық-зомбылықтардан бөлек, жеке көріне береді екен.

Сексуальдық жәбірлеу – Екінші жақтың келісімінсіз жасалған жыныстық қатынас немесе жыныстық қатынас жасамаса да, екінші жаққа еркінен тыс сексуалдық сипат алатын әрекеттер жасау (мәселен, алымсақтық).

Баланың қажеттіліктеріне мән бермеу – бұл баланың өсіп-жетілуіне, эмоционалдық және интеллектуалдық қабілетін шыңдауға көмектесетін қажеттіліктерін қамтамасыз етуге ата-ананың құлықсыздығы немесе қабілетсіздігі. Әрине бұл тек қана отбасы материалдық қиыншылықтарға тап болған кезде орын алмайды. Кейбір ата-аналар баланың өзіне тәуелді болғанын қалап, соған сәйкес өзінің ата-аналық құқығын асыра пайдаланады.

Кейде балалар бір уақытта бір ғана емес, бірнеше жәбір түрінің құрбанына айналып жатады.

Балалық шақта көрген жәбір ұмытылмайды, оның таңбасы адамның санасында өмір бойы қалып қояды

Ата-ана мен баланың арасындағы нашар қарым-қатынас қазіргі жастар мен жасөспірімдердің мектептегі қиыншылықтан бастап жеке басының проблемаларына айналып, жағдайды одан сайын шиеленістіріп жібереді. Қоғамда біреуді жәбірлеу қалыпты жағдай болып есептелсе де, бала үшін зияны орасан зор және ол өмір бойы бойында қалып қояды. Кей кездері баланың бойынан оның зәбір көргені байқалмауы мүмкін, алайда ұйқысы бұзылып, өзін жайсыз сезініп, басқалармен араласудан қашқақтай бастайды. Зерттеулер өмірінде зорлық-зомбылықтың құрбаны болған балалардың денсаулығы ешқандай жәбір көрмеген балалармен салыстырғанда әлдеқайда осал екенін көрсетті.

Біздің қоғамда балалардың жәбір көретіні туралы айтпаудың бірінші себебі, әлеуметтік мінез-құлық нормалары. ЮНИСЕФ және Адам құқықтары жөніндегі өкілдіктің зерттеуіне сәйкес, 2016 жылы жалпақ жұрттың 26%-ы баланы ата-анасының біреуі ұрып жіберсе немесе сабап тастаса, үндемей қалатындарын айтқан. Олардың 42%-ы ғана балаларға сексуалдық жәбір көрсеткен кінәлілерді полицияға ұстап беретіндерін жеткізген.

Балаларға жасалған зорлық-зомбылықты жасырып қалудың екінші себебі – халықтың заң тұрғысынан сауатсыздығы, балалардың құқығын таптауға болмайтыны жайында ештеңе білмеуі

«ҚР Неке және отбасы туралы» Кодексіне сәйкес, баланың өміріне немесе денсаулығына қауіп төндіретін жайтқа куә болған азаматтар балаларды асырап алу немесе қамқорлыққа алу органдарына хабар беруге тиісті.

Отбасында балаға күш қолданудың басты себептері:

ата-ана баласының тәртібін өзгертуге тырысады;

отбасының ең әлсіз мүшесін басып тастау арқылы псхиологиялық ықпалға ие болғысы келеді (балалар – біздің қоғамның ең әлсіз мүшесі);

біреуге қысым көрсеткенді ұнататын адам қатыгездік арқылы қара басының қамын күйттейді.

Негізінде мұндай тәрбие нормасының астарында белгілі-бір себеп бар. Оның бірі – біздің үлкендерден алған тәрбиеміз. Біз одан басқа тәрбие моделін көрген жоқпыз және бар екенін білмейміз. Зерттеулерге көз жүгіртсек, кезінде ата-анасынан таяқ жеген ересектер (45,6%) бала күнінде ата-анасы қол жұмсамаған ересектерге қарағанда (29,2%) қол жұмсауға бейім болады және олардың балаларын ұрып-соғу ықтималдығы да жоғары екен.

Шағын фокус-топқа жүргізілген сауалнама нәтижесінде ата-аналар баланы тәрбиелеудің басқа жолын білмегендіктен оларды ұрып-соғып тәрбиелеуді дұрыс деп есептейтіні анықталған. Олар балаларының тілазар болғанын қаламайды, көп шаршайды және оларды ұрып тынышталдырғанды оңай көреді, немесе ұрып-соғудың салдары болатыны жайында білмейді.

Физикалық және психологиялық жәбірлеу мәселесіне бей-жай қарауға болмайды. Өйткені таяқ жеп өскен бала ызаға булығып өседі, бойында сенімсіздік пайда болады, сондай-ақ ол баланың әлеуметтік және эмоционалдық дамуын тежейді, денсаулығына зиян келтіреді. Сондықтан жәбір көрген балаларды анықтап, оларға дер кезінде көмек көрсететін арнайы әлеуметтік қызметтерді дамыту керек.

Қандай да бір жәбір көрген бала мына номерлерге хабарласып көмек сұрай алады:

жәбірленген балаларға, жастарға және ересектерге арналған тәулік бойы тегін жұмыс істейтін ұлттық сенім телефон желісіне: 150 немесе +7 708 106 0810 (WhatsApp) номері бойынша хабарласа алады;

www.telefon150.kz сайтына жаза алады.

зорлық-зомбылық туралы «Бала Қорғау» (@bala_qorgau) Telegram-арнасына хабарласса болады;

кей жағдайларда бірден тәулік бойы қызмет көрсететін 102 номеріне де хабарласса болады.

Қазақстанда Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталығы, Қиындыққа тап болған балаларға қолдау көрсету орталығы, тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болған, өмірдің қиындықтарына ұшыраған аналар мен балаларды қамқорлау орталығы жұмыс істейді. Аталған орталықтар ана мен баланы уақытша қамқорлығына алады, құжаттарын рәсімдеуге көмектеседі, психологиялық кеңестер береді. Аталмыш орталықтар зорлық-зомбылыққа тап болған отбасымен жұмыс істеуді енді ғана дамытып жатыр. Ондағы мамандардың отбасының қажеттіліктеріне кешенді түрде баға беріп, жанұядағы балалармен жұмыс жоспарын жасақтап, қажетті ресурстарға қол жеткізуін қамтамасын ете алуы өте маңызды. Әрине, мұның барлығы тек қана орталықтың ресурстарына емес, мемлекет қамтитын ресурстарға да байланысты.

Қазақстанның Заңнамасы әзірге балаларға дене жарақатын салуға толықтай тыйым салған жоқ. Алайда әлемде жағдай өзгерген. 2020 жылы 50-ден аса мемлекет балаларға дене жарақатын салуға заң аясында тыйым салды, тағы 50 ел осындай заң қабылдауды жоспарға енгізді. Мемлекет балаларға күш көрсетуге тыйым салу арқылы оларды жәбірлеуге мүлде болмайтынын насихаттайды.

Қазақстанда халықаралық стандарттар мен тәжірибелерді ескере отырып, балалардың зорлық-зомбылығының алдын алуға қатысты халық арасында ауқымды жұмыстар жүргізіліп келеді. 2020 жылдың наурыз айында ҚР Үкіметі Балалардың құқығын қорғау, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа қарсы тұру және жасөспірімдер арасындағы суицид мәселесін шешу жөніндегі 2020-2023 жылдарға арналған Жол картасын бекітті. Еліміздегі білім және денсаулық саласына қатысты жаңа бағдарламалар да буллинг, зорлық құрбаны болған балаларға қолдау көрсету және оңалту мәселелерін көтереді.

Балаларды жәбірлеуге қатысты ЮНИСЕФ зерттеулері проблемаларды шешуге бағытталған заңның бар екенін, алайда енгізу тиімді нәтиже бермегенін анықтаған. Балаларға жасалған зорлық-зомбылық жағдайын хабарлау міндеттемесіне қатысты кез келген заңда, кез келген ережеде хабарлануға тиісті оқиғалар егжей-тегжейлі сипатталуы керек, хабарлама тәртібі мен нұсқаулығы көрсетілуі керек, хабарламағаны үшін санкция белгіленуі тиіс, сондай-ақ балаларды жәбірлеген, соның ішінде сексуалдық зәбір көрсеткен жағдайлар және күдікті туралы ақпаратты өз еркімен хабарлағандардың бәріне азаматтық, қылмыстық және әкімшілік қорғаныс қамтамасыз етілуі керек. Өкілетті органдар балалардың жәбір көруі және оларға сексуалдық қорлық көрсету жағдайын хабарларғаннан кейін оқиғаға қатысты міндетті тергеу жұмыстарын жүргізуге тиіс. Сонымен бірге құрбан балаларға қолдау көрсету қызметтері ұйымдастырылып, балаларды қорғаудың тиімді жүйесі жасақталуы қажет.

Қазақстан Республикасы ратификациялаған БҰҰ Балалардың құқығы туралы Конвенциясына сәйкес, әрбір бала өзіне жасалатын кез келген зорлық-зомбылық түрінен қорғануға құқылы.

ЮНИСЕФ ұйымындағылар балаларға зорлық-зомбылық көрсеткендерді ақтауға болмайды және кез келген зорлық-зомбылықтан сақтануға болады деп есептейді

Зорлық-зомбылық түрлерінен сақтану үшін кешенді тәсіл керек. ЮНИСЕФ ДДСҰ басшылығы, ұйымның өзі және өзге де серіктестері бірігіп, жақында жариялаған ұсыныстарды қосып, 11 тәсілді жасақтады:

Бірінші – алдын алу шараларын жүргізу. Халықтың санасын өзгертіп, тәрбие беру мен қарым-қатынас кезінде күш қолдануға, жәбір көрсетуге болмайтынын ескерту. Ол үшін қоғамда түсіндірме жұмыстары жасалуы қажет.

Балаларды жәбірлеуге заңмен тыйым салу керек. Заңның нормаларын ата-аналарға түсіндіріп, оны жүзеге асырудың механизмдері жасақталуы тиіс.

Ата-аналарға баланы күш қолданбай тәрбиелеудің жолдарын үйрету керек. Ата-аналарға арналған бағдарламалар жасап, оны жүргізу қажет. Оған мысал болатын «позитивті ата-ана болу» деген сияқты бағдарламалар бар.

Қазақстанда балаларды үйден тексеруге патронаждағы мейірбикелердің баруы өте жақсы нәтиже берді. Олар ата-аналарға баланың күтіміне қатысты ақпарат беріп, балаға отбасында қандай да бір қысым көрсетілетінін байқаса, шара қолданды.

Мектептегі ортаның қауіпсіздігі мен қолайлығы маңызды рөл атқарады.

Зорлық-зомбылықтан дұрыс қорғанып, қарсы тұра білуі үшін оларға күнделікті өмірде қолданылатын әлеуметтік дағдыларды үйрету керек.

Зорлық-зомбылыққа жедел жауап қайтару жөніндегі нақты бекітілген ведомстволық қызметтер. Мұғалімдердің, әлеуметтік жұмысшылардың, денсаулық сақтау ұйымы қызметкерлерінің, полицейлердің қызметтік нұсқаулығына міндеттерін егжей-тегжейлі жазып көрсету. Сонымен бірге, зорлық-зомбылықтың қандай болатынын, орын алған жағдайда қайда бағыттау керектігін үйрету.

Зорлық-зомбылықтың алдын алу, жедел қарсы тұру үшін ведомствоаралық қарым-қатынас орнап, іске қатысты барлық тараптар балалардың мүддесі үшін әрекет етуі тиіс.

Халықтың табысын арттыру және экономикалық ахуалын жақсарту керек.

Фото материалдары осы сұқбаттың кейіпкерлерімен берілген

Бұл материал Qolda жедел көмек көрсету жобасының аясында «Шеврон» компаниясы және Орталық Азияның Еуразия Қорымен бірлестікте дайындалды. Материал авторы мен кейіпкерлерінің көзқарастары «Шеврон» компаниясы мен Орталық Азияның Еуразия Қорының пікірімен сәйкес келмеуі мүмкін.

Материалы по теме:

ЮНИСЕФ и КазНУ им. аль-Фараби ищут девушек, которые хотят собирать наноспутники

Мнение эксперта: что делать с насилием в отношении детей и как его предупредить

Читать также:

Загрузить еще