Қазақстандықтардың оқиғасы: жұмыс таба алмасаңыз, мамандығыңызды қалай ауыстыруға болады?

Анна Вильгельми

28 қаңтар 2021

Біреуі жай ғана жұмыс таба алмады, енді біреуі штаттың қысқаруына байланысты жұмыстан шығарылды, келесісінің келісімшартын ұзартпады, сонымен қатар компания банкротқа ұшырауы немесе оның филиалы жабылуы да мүмкін. Жұмыстан шыққандар не істеп жатыр?

Еңбек биржасына тіркеліп немесе жеке өзіңіз жаңа жұмыс орнын іздей аласыз. Сонымен қатар біліктілігіңізді өзгертіп, сұранысқа ие мамандықты игеруге де болады. Manshuq-тің үш кейіпкері дәл осылай істеді, олардың әңгімесіне құлақ қойыңыз.

Ирина университетті Кеңес Одағы уақытында – 1986 жылы бітірді. Жүйелік инженер мамандығын игерді, қазір басқару жүйелерінің бұрынғы факультетінің адамдарын жалпылама түрде «ІТ маманы» деп атап жүр.

КСРО-да мемлекет жұмысқа өзі орналастыратын, университеттен кейін Ирина Украинада кран жасау зауытында үш жыл жұмыс істеді. Зауытта шкафтай үлкен алғашқы ЭВМ-де еңбекақының автоматты есебін енгізді. Ол кезде компьютерлік орталықтар енді жұмыс істей бастаған еді, ал мамандық бүкіл елде сұранысқа ие.

Ирина Одақтың ыдырай бастаған кезінде Қазақстандағы үйіне оралды. Ол «Метростройда» жұмыс істеді (айына ең көп дегенде бес күн жұмыс істейтін компьютер бөлменің жартысын алып жататын), содан кейін жеке компанияға алғашқы дербес компьютерлерге бухгалтерлік бағдарламаларды жазу үшін барды. Бұл уақытта ІТ-индустрия өркендей бастаған болатын. Алғашқы дайын шешімдер де бар-тын: алдымен пираттық бағдарламалар, содан кейін – Мәскеуден 1С лицензиясы келді. Бағдарламашылардың штатын ұстау тиімсіз болды, ал Иринаға компанияда қалуды, бірақ басқа бөлімде есепші қызметіне ауысуды ұсынды.

Одақта ірі есептеу орталықтары негізінен ірі министрліктердің қарамағында болды, бірақ Одақ ыдыраған уақытта олардың көпшілігі жабылып үлгерді. Мамандығы бойынша жұмыс табу қиындады да Ирина есепші болу туралы ұсынысты қабылдады. Ол бір компанияға байланбау үшін өз ақшасына қайта даярлау курстарынан өтіп, тағы бірнеше жыл жұмыс істеді.

Содан кейін оны мұнай өндіру саласындағы шетелдік компанияға жұмысқа шақырды. Жалақымен және қағаздармен байланысты мәселелер туындамауы үшін, бірнеше жыл қаржымен жұмыс істегеннен кейін, ол және әріптесі «сырттай курсқа» – екінші мамандық оқуға кетті. Практик бухгалтердің сертификатын алу үшін халықаралық емтихандар тапсырды.

Ирина сол мұнай компаниясында және оның бөлімшелерінде он бес жылдан аса уақыт – өткен жылға дейін, яғни Алматы кеңсесін жабу туралы шешім қабылдағанша жұмыс істеді. Ол өзінің біліктілігін өзгерткеніне өкінбейтінін айтады: екі жұмыста да маманның міндеті – есептеуде қателеспеу немесе қатені тез тауып, түзету.

«Бәрін қайтадан бастаймын деп ойламаймын, – дейді ол, – бірақ ол жерде әлі де болса олқылық бар. Біз үйренген бағдарламалау тілдері қазір мүлдем қолданылмайды. Мен Python-ды үйренуді ойластырып жүрмін – бұл салыстырмалы түрде оңай және көптеген жерде сұранысқа ие, бірақ мен қайтадан бағдарламашылыққа оралудың керек-керек емесін нақты шеше алмадым».

80-жылдардың соңында Иринамен бірге 120 адам бір курста оқыды. Ол араласатын курстастарының ішінде үш адам ғана бағдарламалау саласында қалған. Көбі шетелге кетті, бірақ көпшілігі, кейіпкердің өзі сияқты, өз мамандығы бойынша жұмыс істемеген.

Богдан 2017 жылы халықаралық қатынастар факультетін бітірді. Мамандық бойынша жұмысқа орналасу перспективалары бастапқыда бұлыңғыр еді: төртінші курста тәжірибеден өтіп жатқанда да университет консулдықтарда немесе халықаралық ҮЕҰ-да емес, халықаралық компанияның логистика бөлімінде жұмыс істеуге ұсыныс жасады. Оларға студенттің қай факультетте оқитыны маңызды емес, құжаттармен жұмыс істей алуы қажет еді. Оқуды бітіргеннен кейін Богдан компанияда тағы үш ай жұмыс істеді, содан кейін халықаралық қатынастар саласында жұмыс іздеуге кетті.

«Мен, мысалы, БҰҰ секілді халықаралық ұйымға баруым керек шығар деп ойладым. Бірақ жіберген түйіндемелеріме еш жерде жауап келмеді, – дейді Богдан. – Содан кейін туристік агенттікке жұмысқа кеттім, өйткені мені сол жер ғана жұмысқа алды». Жігіт туристерге жолдама жазғанды аса ұнатпады, сондықтан ол жұмыстан шығып, тағы екі ай жұмыс берушілермен сұхбатқа барып жүрді.

Нәтижесінде неміс тілін білуі шешуші факторға айналды. Богданға жұмыс ұсынған екі компанияның да саяси ғылыммен немесе халықаралық қатынаспен ешқандай байланысы болған жоқ: бірі тауарларды тасымалдауға арналған жабдықтар шығарды, екіншісі сақтандыру саласындағы қызметтерді ұсынды. Богдан сақтандыруды таңдап, ішкі дайындықтан өтті. Ол компанияда үш жыл жұмыс істеді, бірақ қызмет саласын қайтадан өзгертпекші. Бір жылдан бері ол Yandex-те UX/UI дизайнер ретінде қашықтан оқиды және ол өз орнын таптым деп санайды. Жігіт халықаралық қатынастарға қайта оралғысы келмейді.

Халықаралық қатынастар факультетіндегі Богданның кейбір таныстары журналистикаға, енді бірі маркетинг саласына кетті, тағы біреуі аудиторлық компанияда жұмыс істейді. Ол мамандықта ешкім жұмыс істеп жүрген жоқ.

Мамандығы бойынша жұмыс істемейтін жоғары білімді адамдардың саны туралы мәліметтер қарама-қайшы. Мәселен, өткен жылы ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өз сөзінде «Атамекен» АЭС-нің статистикасын келтірді: университет түлектерінің 60%-і өз мамандығы бойынша жұмысқа тұра алмайды. Қазірдің өзінде 2020 жылы Ұлттық кәсіпкерлер палатасы 60 ЖОО түлектері арасында жұмысқа орналасу туралы зерттеу жүргізді: респонденттердің жартысынан көбі жұмыс таба алмаған.

Мәселе тек қазіргі заманғы білім беруде болып көрінуі мүмкін, бірақ олай емес: әртүрлі ұрпақтың және әртүрлі біліктіліктің адамдары кейде қызметсіз қалады.

«Мені 12 наурызда, карантин басталған бойда жұмыстан босатты. Еңбекақысыз еңбек демалысына жіберді», – дейді Айнұр. Ол жиырма алты жаста, халықаралық журналист, магистратураны бітірген, бірақ мамандығы бойынша ұзақ уақыт жұмыс істемеген – журналистикадағы жалақы өмір сүруге жеткіліксіз болды. Карантинге дейін Айнұр түрік тағамдары мейрамханасында рекрутер болған, ол бұл мамандықты өзі игерген еді.

Коронавирус экономикаға қатты соққы берді: бос орындар болған жоқ, ал Айнұр бір айдан аса уақыт жұмыс іздеді. Ол қайда жұмысқа орналасу керегін ойламады – ақша таусылды да желілік гипермаркетке кассир болып орналасты.

«Ешқашан сандармен айналысамын деп ойлаған емеспін, – дейді Айнұр. – Таза гуманистпін, сандар мен технологиялардың байыбына бара бермеймін. Амал жоқ, екі айға жуық, сонымен қатар жұмысымнан тыс, күніне 9 сағаттан артық жұмыс істедім. Бірақ кассадағы ақша кем шыққаннан кейін жұмыстан шықтым. 80 мың жалақымен 15 мың теңге жетпеген соманы төлеуі керек еді».

Маусым мен шілдеде ол қайтадан жұмыс іздеді, ал тамызда фрилансер рекрутер болып орналасты. Қазір ол штатта екі жұмыс істеп, оған қоса сабақ береді. Ол кассир болып жұмысқа қайтып барғысы келмейді – қажеттілік жоқ. Бірақ ол тәжірибе пайдалы болды: «Осы екі ай маған бюджетті алдын-ала жоспарлау керегін көрсетті, – дейді Айнұр. – Сізге уәде бергеннен де аз сомаға сеніп, өмір сүруді үйренуіңіз керек. Өйткені жұмыс берушілер алдай алады. Мен сондай-ақ аптасына алты күн жұмыс істеудің қандай болатынын сезіндім. Адамдар мұндай жұмыс режиміне шыдас бермей жатады. Еуропа төрт күндік жұмыс аптасын енгізуге тырысып жатқанда, бұл тәжірибе біздің елде мүлдем қолданылмайтыны өкінішті».

Айнұр ең бастысы берілмеу екенін айтады: «Жыл қандай қиын болса да, адамның болашағы тек өзіне байланысты. Ол пессимист болса, сылтау табады, оптимист болса, ол тым алаңсыз жүреді. Реалист проблемалар пайда бола сала шешімін іздей бастайды».

Мұқаба: Азиза Киреева