«Бату мен достарының бастан кешкен оқиғалары»: Зира Наурызбай мен Лиля Калаус кітабы АҚШ-та қалай танымал болды

Адия Ахмер

20 қыркүйек 2023

Batu and the Search for the Golden Cup кітабы Amazon-дағы 3 түрлі рейтингте Children's Explore Asia Fiction, Children's Asian Folk tales, Children's Asia Books бестселлер атанды. Бұл тамаша жаңалық! Бұл жұмысыңыз әлемде танымал болған кезде, қандай сезімде болдыңыз?

Біз кітапты тез жаздық – жарты жыл шамасында. Кітапты шығару үшін сегіз жыл бойы спонсор іздедік. Қазір қуанып әрі үміттеніп жүрміз. Amazon екінші мен үшінші бөлімді шығара ма, қызыға ма? Бір жағы – Лиля екеуімізге төртінші томды жазу керек. Оған қоса Goodreads деген пікір қалдыратын сайтты қараймыз. Кей кезде қуанамыз, кей кезде таң қаламыз. Американың оқырмандары қызық қой. Олар тек өзінің мәдениетін, көзқарасын ғана дұрыс санайды. Сондай мәдениеті мен көзқарасы қалыптасқан адамдар пікір жазады. Оларды оқу мен үшін қызық болып тұр.

Көптеген медиада Бату мен оның достары жайлы кітаптарыңыз – біздің Хәрри Поттерге жауабымыз деп жазады. Бұның артында сіздің қызыңызбен болған оқиға жатыр. Оны айтып бере аласыз ба?

«Қазақтың Хәрри Поттері» деген сөз қалжың ғой. Кеңес үкіметі кезінде «біздің пәленге жауабымыз» дегендер көп болған. Басында Америка біздің жұмысымызға қызығуы мүмкін деп ойлаған жоқпын. Орыс тілді балалар аудиториясын мақсат еттім. Бірақ негізінде түрткі болған Хәрри Поттер. Сол кезде менің қызым мен оның айналасындағы балалардың бәрі Хәрри Поттерге ерекше қызығушылық танытқан. Оған қоса сол кездегі мультфильм мен сериалдарда мифология мен мистика көп болған. 1990-2000 жылдары масс-мәдениет бұған бет бұрған еді. Неге екенін білмеймін. Дегенмен, жұрттың бәрі сонымен қызығатын болды. Қызыма қазақ мәдениеті жайлы айтайын десем, өз балаларым да тыңдамады. Бір күні көрші қыз «Хәрри Поттер – біздің бәріміз» депті. Зерттейтін тақырыбым – қазақ мифологиясы.

Сұхбаттардың бірінде сіз кейіпкерлердің шын өмірден алынғаны жайлы айттыңыз. Жалпы, оқиға желісін құрастыруды неден бастағансыз? Және басты оқиғалар неге Семейде өтеді?

Лиля екеуіміз балалардың мінездерін, түрлерін айналамыздағы нақты балалардан алдық. Бірақ сыртқы түрі мен мінезін , оқиғаны ойдан құрастырдық. Былай болған. Мысалы, Хәрри Поттерге хат келеді. Нарнияда балалар шкаф ішіне кіріп кетеді. Сол сияқты бізде қандай оқиға болуы мүмкін деп ойланып жүрдік. Көп аңыз білемін. Ең қарапайым нәрсе – «табалдырыққа тұрмау» дегеннен бастасақ деп ой келді. Осылайша Бату табалдырыққа отырып, сол жерде онымен Алтын адам сөйлеп кетті. Содан кейін мәз болып, Алтын адамға он бет лекция жазып кеттім ғой. Бұны қызыма берген кезде, «Бұны ешкім оқымайды», – деп айтты. Біздің бала кезімізде кітаптар сондай болды. Мысалы, Жюль Верннің туындыларында оқиғалар тоқтап қалады да, профессор Паганельдің жиырма беттік лекциясы басталады. Мен де басында солай болады деп ойлағанмын. Бірақ кейін түсіндім: қазіргі балалар он беттік лекцияның бір абзацына жетіп, сол жерде оқуды тоқтатады. Сол үшін мифология сюжеттің өзіне сіңіп кету керек деп ұқтым.

2004 жылы Серікбол Қоңдыбай досымыз қайтыс болды. Өмірде кездестірмедік. Тек хат алмастық. Ол ұлы ғалым, мифолог еді. Полигонды неге Семейге орналастырғаны жайында қандай мәлімет болса, жіберуді өтінді. Көшпенділердің, ата-бабаларымыздың төрт мыңжылдық рухани тарихын, рухани дәстүрдің үздіксіз дамуын көрсете аламын деп хаттарында жазып жүрді. Бірақ үлгерген жоқ. Оның болжамы бойынша, Евразияның кіндігі – Дегелең және сол жерде түркілердің рухани қуатының бұлағы болды. Кеңес үкіметі полигонды әдейі сол жерге орналастырды. Жарылыстардан туындаған жер сілкінісінен кейін жер қабаттары сырылып, рухани қуат көзі жабылды. Содан кейін 1940-ншы жылдар аяғы мен 1950-інші жылдар басында қазақтың рухани азғындауы басталды деп Серікбол гипотезасын ұсынды. Қызығы, сол кезде біздің қолымызға конспирологиялық әдебиет түсіп, Индиана Джонс жайлы кино қарадық. Ал Серікболдың мұндай мұршасы болмады. Ол тұрған ауылда телефонның өзі дұрыс жұмыс жасаған жоқ. Маңғыстау мен Семейде ядролық қалдықтар қоймасын ұйымдастыру жайлы жаңалықтар шыққан кезде, Серікбол қатты қарсы болды. Семей полигоны аумағын тазалап, қалпына келтіру керек деп, бірнеше мақала жазды.

Серікбол қайтыс болып, бұл рухани сабақтастық жайлы кітап жазуға қолы жетпеді. Ал мен бұл тақырыпқа ғылыми кітапты дәлелді қылып жаза алмас едім. Серікболдай өрем жоқ. Кейін 2005 жылы Мұрат Әджи, фолк хистори жанрындағы автордың сұхбатын оқығанда, Семей полигоны жайлы дәл сол Серікбол айтқанын көрдім. Неткен сәйкестік! Бұл ой мені қатты толғандырды. Сонымен қатар, менің жарым, жазушы Таласбек Әсемқұлов Семейлік еді. Бала кезінде үйдің шатырына шығып, ядролық саңырауқұлаққа қарап, оны тамашалаған. Ешкім бұның зияны жайлы, үйде отыру керек деп айтпаған ғой. Осындай адамдармен араласқаннан кейін бұл тақырып маңызды болады деп ойладым. Сол үшін оны ең болмаса көркем әдебиет түрінде балаларға ой тастасам деп, сюжетке салдым.

Бату мен оның достары үшін домбыраның үні бір әлемнен басқа әлемге көшу құралы болған, ал кітаптың соңғы беттерінде домбыраның диаграммасы бар. Қателеспесем, бұл сіздің жұбайыңыз Таласбек Әсемқұловтың жұмысы. Неге кілем емес не сандық емес? Бұның астарында не бар?

Жолдасым – дәстүрлі күйші. Консерватория, музыка мектебінде оқымаған. Атасының қолынан үйренген. Атасы оған Шығыс Қазақстан күйшілік мектебін сақтауды миссия ретінде арқалатқан. Таласбек домбыраның пернелері жайлы айтқан еді. Мысалы, фортепианода тонды және жарты тонды білдерітін ақ және қара клавишалар бар. Ал домбырада оған қоса тонның ширегі не 1/8 бөлігі бар. Кеңес заманында совет идеологиясы мен музыкалық білімімен қараған адамдар бұны менсінбей, ондайдан аулақ болу керек деп қабылдаған. Күйеуімнің жүрегі бұған қатты ауырған. Домбыраның әр пернесі – эмоциялардың басқа бір ғаламы деп айтқан еді. Ол адамды басқа ғаламға апарады. Осы пернеге бассаң, бір сезімде боласың. Ал басқасына бассаң, ол мүлдем басқа сезімдерге жетелейді. Соны көп естігендіктен және басқаларды қайталамайтындай, қазақтың идеясы болсын деп, домбыраны таңдадық. Алайда екінші кітапта қобызды да қостық. Кейіпкерлеріміздің бірі Қорқыт ата ғой. Қобыз арқасында бірнеше өзгерістер болады.

Бұдан басқа сіз колониализм, яғни отарлау саясаты мен репрессиялар жайлы тарихи тақырыптарды да қосқансыз. Сіз үшін бұл қаншалықты маңызды болды?

Жасым алтыда не сегізде болған кезде, біздің үйімізде кейде бір топ апалар жиналған еді. Бірақ олар мен үшін біртүрлі көрінген. Олар келгелі, үстел үстінде ішімдік, ал үйіміз көк түтін болған. Әкеміз ешқашан темекі тартпаған. Әжемде темекі не арақ деген әңгіме де болған жоқ. Кейін қайта құру кезінде сол кемпірлердің бірі біздің үйімізге қонды. Ол Мағжан Жұмабаевтың жесірі Зулейха апа еді. Ол Атакент жақтағы пәтерін үкіметке өткізіп, Қызылжар өлкесіндегі қайын жұртынының үйіне барамын деп көшуге дайындалған. Біздің үйде бірнеше күн түнеді. Өзінің құлпытасын алдын ала дайындап, өзімен соны әкетіп жатты. Өзіне ғана сенуді үйренген адам еді. Бірақ екі жылдан кейін қайта Алматыға қайтып келді. Сол кезде бала кезімізде репрессияланған тұлғалардың АЛЖИР-де (А.Л.Ж.И.Р. немесе Акмолинский Лагерь Жён Изменников Родины – Отан сатқындары әйелдерінің Ақмола лагері) бірге болған жесірлері үйімізге жиналатынын білдім. Зулейха апа АЛЖИР-де болмаса да, олармен жақын араласқан еді.

Сұлтанбек Ходжановтың баласы мен менің әкем жатақханада бір бөлмеде тұрғандықтан, олар керемет достар болған. Әкем оның шешесін өз анасындай көріп, ол адам құрбыларымен бірге қонаққа келгенде оған темекі тартпа деп айта алмас еді. Сол апалар жиналған кезде, анамыз дастархан дайындап, үстелге арағын қойып, ал олар «беломор» папиросаларын әкеліп, осылай отыратын. Біз бала кезімізде оны білмедік те түсінбедік. Алматыда қазақтар аз, жағдайы қиын болды. Мектеп кезінде бізге талай қорлық көрсетті. Қайта құру кезеңінде мен әжемнен ашаршылық туралы сұраған кезде, жиырмасыншы жылдардағы апат жайлы айтып еді. Сол үшін балалар осыны білсін деп кітап жаздым. Бізде оқулықтар қызықсыз жазылған. Балаларға ештеңе жеткізе алмайды, әсер ете алмайды. Мен балаларға тебіретіндей, тарихты ұмытпайтындай, ол туралы ойлайтындай жазғым келді.

Лиля екеуіңіз жас оқырмандардан және олардың ата аналарынан қандай пікірлерді жиі естейсіз?

«Жалғасы қашан болады?», – деп сұрайды. Орыс тілді балалар қазақ тіліне ден қойып, ата-аналарына оны үйренгім келеді деп айтқанда қуанамыз. Қазақ тілді оқырмандарымыз пікірге сараңдау келеді. «Әр қазақ оқуы керек кітап» деген пікір де айтылады. Жастар Instagram, FB және басқа да әлеуметтік желілерде жаза береді. Астанада кітап жәрмеңкесі өткен кезде, бір жекеменшік мектептің оқушылары Батудың суретін салып, өздерінің пікірлерін және алғыстарын қағазға жазды. Сондай да болады.

Оларды оқыған кезде көңілің босайды. Лиля бір күні өзін шақырған мектепте балалармен кездесу өткізді. Сол жерде сауалнама жасаған екен. Балаларға ең ұнайтын кейіпкер Бату емес, Дана болып шықты. Расында да, статистика бойынша кітапты ең көп сатып алатын әйел адамдар мен қыз балалар. Үшінші кітапта қыздарымыз алға шығуға мүмкіндік жасадық.

Бүгінгі күні Бату жайлы топтамаңызда үш кітабыңыз бар. Олардың біреуі әлемге танымал болды. Болашақта тағы қандай жоспарларыңыз бар?

Лиля екеуіміз бұл туралы сөйлесеміз. Кез келген өнердің шартына шектеу қойып, сол шектеудің ішінде сен бір жол іздейсің. Amazon-мен келісімшарт бойынша, басқа баспалардан бұрын, олардың алдында өтуіміз керек. Оларда приоритет бар. АҚШ-та Миргүл Қали деген қазақ тілінен ағылшынға аударатын аудармашы тұрады. Оның айтуынша, америкалық нарықта екі-ақ пайыз кітаптар басқа тілдерден аударылған. Олардың көбі мәдени жоба ретінде шықса, коммерциялық нарыққа шетелдік авторлар өте сирек шығады. Біз үшін бұл үлкен нәтиже. Amazon мықты құрылым ғой. Танылу үшін бұл – біздің үлкен жетістігіміз. Осы күзде біз Steppe & World Publishing баспасының негізін қалаушы Раиса Қадырмен Маиндағы Франкфуртқа кітап жәрмеңкесіне барамыз. Раиса бірнеше баспагерлермен кездесу ұйымдастырайын деп жатыр. Amazon-нан біздің өз редакторымыз болмаса да, басқа қызметкердері келеді. Солармен де кездесетін болдық. 

Фотосуреттер материалдың кейіпкері берген