Іргелі білім: әлеуметтік желі алгоритмдері қалай жұмыс істейді? 

Мари Романова

28 тамыз 2023

Жақында интернетте @nixelpixel деген атпен танымал Ника Водвудпен Bad stuff on the internet деп аталатын эфирді көрдім. Онда интернеттегі насихат және оған қарсы тұру тәсілдері талқыланды. Бірақ мені бәрінен де қызықтырған нәрсе – интернетте алгоритмдердің қалай жұмыс істейтінін Никаның сипаттағаны. Мен бұл тақырыпты тереңірек зерттеп, таспамда фейк жаңалықтар мүмкіндігінше аз болуы үшін не істей алатынымды түсінгім келді.

Осыдан бірнеше жыл бұрын кез келген әлеуметтік желінің таспасындағы посттар хронологиялық ретпен көрсетілетін. Бірақ 2016 жылы «ақылды» таспа жүйесі әзірленді. Біздің постқа деген реакциямыз – лайк қойып, пікір қалдырып, репост жасауымыз – мұның бәрі әлеуметтік желідегі «ақылды» таспаның бізге және айналадағы адамдарға не қызықты екенін түсінуіне мүмкіндік береді. Таспаны хронологиялық ретпен қараған кезде адам тез шаршап қалады және барлық жарияланымның 80% жіберіп алады. Сондықтан жаңа алгоритмдер тек қана қызықты жаңалық пен посттарды көрсетуге бағдарланған.

Олардың жұмысы мынадай: таспа біздің нені жөн көретінімізге – постқа немесе бейнеге қандай реакция беретінімізге сәйкес құрылады. Осы орайда тіпті екі дос бірдей ресурстарға жазылған болса да, олардың таспалары жарияланған посттарға білдіретін реакциясының негізінде бәрібір басқаша құрылады. Тағы бір маңызды нәрсе – әлеуметтік желілер біз көп араласатын пайдаланушыларды ескереді. Сол себептен таспадағы достарымыз бен туғандарымыздың посттары медиа мен блогерлердің белсенділігінен жоғарырақ тұрады.

Осы орайда Facebook желісінде қысқа бейне мен жаңалықтар көбірек қаралады, ал Twitter барлық пайдаланушылар үшін контентті оңтайландыруға ұмтылады. Дәл осы себептен әлеуметтік желі екі режим: ең жақсы твиттер мен соңғы твиттер арасында ауысуға мүмкіндік береді. TikTok алгоритмдері ұқсас жолмен жұмыс істейді, бірақ пайдаланушылардың елі және тіпті құрылғы моделі ескеріледі.

Барлық белгілі платформаларда хэштег жүйесі жұмыс істейді. Осының арқасында алгоритмдер пайдаланушыларға не ұнайтынын және ненің көбірек қаралатынын түсінеді. Хэштегтер контентті саралауға мүмкіндік береді және белгілі бір қауымдастық ішіндегі навигация құралы болып табылады. Мысалы, Instagram және Twitter жарияланымдар таспасын құру үшін хэштег жүйесін белсенді пайдаланады.

Эфир барысында Ника әлеуметтік желі сіздің платформада барынша көп уақыт өткізуіңізге мүдделі екенін атап өтті. Бұл оның көбірек жарнама көрсетуіне және сәйкесінше көбірек ақша табуына мүмкіндік береді. Сондықтан кликбейт тақырыптары мен танымал хэштегтері бар жаңалықтар көбірек қаралады және оған көбірек пікір жазылады – адамдар оларды жиірек көреді, көп рет қарап шығады және белсенді түрде басқаларға сілтемесін жібереді.

Мысалы, мен инстаграм желісіндегі таспамда Украина туралы посттарды жиі көремін. Соғыстың ең басында мен өзім сенетін дереккөздерді ғана көретінмін, бірақ уақыт өте келе Ресейдің әртүрлі насихат басылымдарының фейк жаңалықтары жиі кездесе бастады. Олардың фейк екенін қалай анықтадым?

Мұндай жаңалықтар желіні пайланушылар арасында күшті эмоция тудырады. Онымен бөліседі, астында эмоцияға толы көп пікір жазылады, осылайша олар менің таспама келеді. Мұның себебі, мен жаңалықтар топтамасын іздеу үшін пайдаланған хештег сол жарияланымдардағы хештегпен резонансқа түседі. Күн сайын біз орасан көп ақпаратты тұтынатын интернет ортасында медиа алаң иелері белсенділік танытып, күн сайын пайдаланушыларды тартудың жаңа стратегияларын әзірлеуі керек.

Жағымсыз алгоритмдердің әсеріне ең көп ұшырайтын аудитория – қарт адамдар. Олар мұндай контенттің әсеріне қарсы тұра алмайды, өйткені жарияланым оларда қорқыныш, үрей немесе қайғысына ортақтасу сезімін тудырады. Ал әлеуметтік желілер негізінен мұндай посттарды насихаттауға септеседі. Жаман нәрсені «ынталандыратын» алгоритмдер пайдаланушылардың мұндай контентке үйреніп кетуіне жағдай туғызады. Соның нәтижесінде көптеген пайдаланушы ұсынылып отырған тақырыпқа қызығушылық танытпаса да, таспа бәрібір фейк жаңалықтар мен кликбейт тақырыптардан тұрады.

Эфирден кейін «Алгоритмдердің жұмысын ескере отырып, өзіңді фейк және шындыққа сай келмейтін ақпараттан қорғау мүмкін бе?» деп ойландым. Ника жоқ деп жауап берді. Дегенмен, таспаңызды баптауды үйренуге болады екен. Мысалы, Facebook желісінде «Қызығушылық» бөлімі бар. Әр адамның жаңалықтар таспасына түсетін нәрсені редакциялап, тек сенімді дереккөздерге ғана жазылуына болады. Инстаграм алгоритмдері де осыған ұқсас жолмен жұмыс істейді және биыл пайдаланушыларда «Таңдаулыға» аккаунт қосу мүмкіндігі пайда болды. Twitter желісінде қиындау, себебі сіз жазылған пайдаланушылар не істесе, соның барлығы таспаға шығарылады. Соның ішінде лайктар да. Олардың жазған посттарына сенуге бола ма? Әркім өзі шешеді.

Айта кету керек, әлеуметтік желілердің әрқайсысы өз алгоритмдерін жақсартуға және шындыққа жанаспайтын ақпаратты жібермеуге ұмтылады. Мысалы, Facebook кликбейт тақырыбы бар лонгридтерді банға қояды, ал Twitter пайдаланушылар тиісті пікір қалдырмаған посттарды «төмен жібереді». Instagram интернеттен не ізделгенін және жеке хабарламадағы репосттарды ескереді. Осылайша, таспамызда біз бөлісетін және ең жиі іздейтін нәрселер пайда болады. 

Менің ойымша, әзірге алгоритмді өзіңізге сәйкес баптаудың ең сенімді жолы – күдікті жаңалығы мен посттары бар аккаунтты бұғаттау. Сондай-ақ дербес таспаны құру үшін нақты уақытта қолжетімді барлық тәсілдерді пайдалану. Шынымды айтсам, аккаунттардың жартысы бұғатталған жағдайда да кейде насихат арналары кездесіп қалады. Сондықтан әзірге, өкінішке орай, алгоритмді тек жақсы және дәлелденген нәрсені ғана көрсететін етіп баптаудың әмбебап тәсілі жоқ. Бірақ сонда да тырысу керек. 

Коллаждар: Manshuq