АИТВ жұқтырған қазақстандық әйелдердің қандай құқықтары бар?

Заң бойынша АИТВ жұқтырған әйелдер басқа әйелдермен бірдей құқықтарға ие. Қазақстан Конституциясы олардың білім алуы, қорғауда болуы, қадір-қасиетінің сақталуы, кемсітілмеуі және, әрине, медициналық көмекке қол жеткізуі құқықтарын қамтамасыз етеді. Дегенмен АИТВ жұқтырған әйелдердің шын мәнінде кемсітуге ұшырамай өмір сүруі үшін нақты шаралар қабылдануы қажет.

Қазақстанда АИТВ-мен күрес шараларын реттейтін «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» кодекс пен есірткі құралдары туралы заң бар. Денсаулық сақтау кодексі ақпараттандыру және АИТВ профилактикасын білім беру саласы мен жұмыс орындарына кіріктіру мәселелерін қамтиды. Сондай-ақ онда кім және қандай көмек ала алатыны туралы мәлімет берілген. Мысалы, есірткі пайдаланатын әйелдер оның зиянын азайтатын қызметтерге қол жеткізе алады, ал секс-жұмыспен айналысатындар сынақтамадан өтіп, ем-дом ала алады.

ЖИТС бойынша еуразиялық әйелдер желісінде біз АИТВ жұқтырған, есірткі қолданатын әйелдердің, ЛБТК-қауымдастықтары өкілдері мен секс-жұмыспен айналысатындардың жыныстық және репродуктивті денсаулық сақтау қызметтеріне қол жеткізу мүмкіндігін арттырып, оларды зорлық-зомбылықтан қорғау және осы санаттағы әйелдердің көшбасшылық әлеуетін дамыту бойынша жұмыс атқарамыз.

АИТВ жұқтырған әйелдердің құқықтарымен тікелей айналысатын ұйымдар жоқ. Мысалы, тұрмыстық зорлық-зомбылық көрген АИТВ жұқтырған әйелдер мемлекеттік кризистік орталықтарда тұра алмайды – оларды жай ғана қайтарып жібереді. Бұл дегеніміз кемсітушілік әрі адам құқығын тікелей бұзу.

АИТВ жұқтырған әйел ретровируспен ауыратын кез келген азамат сияқты диагнозы үшін қылмыстық қудалауға ұшырауы мүмкін. Өйткені бізде АИТВ инфекциясын қасақана жұқтырғаны үшін қудалауға мүмкіндік беретін бап бар. Бұл кемсітетін заң тек зиян келтіреді.

Қазақстанда «Адамның иммун тапшылығы вирусын (АИТВ) жұқтыру» деген 118-бап бар, онда АИТВ-ны жұқтырғаны және жұқтыру қаупін тудырғаны үшін қылмыстық жаза қарастырылған. Осы жағдайға байланысты АИТВ-ға шалдыққан әйелдер мен транс-еркектер кризистік орталықтарда тұру мүмкіндігінен айырылған. Өйткені АИТВ-инфекциясы медициналық қарсы көрсетілімдер тізіміне енген.

ЮНЭЙДС пен басқа да тиісті халықаралық ұйымдардың ұстанымы — АИТВ-ның таралуына қатысты жалпы қылмыстық заңнаманы қолдану аясы адам өзінің АИТВ статусын біле тұра АИТВ-ны жұқтыру ниетімен әрекет етіп, қасақана жұқтыратын жағдайлармен шектелуі қажет.

АИТВ жұқтырған әйелдер әлі күнге дейін ешқандай жеке әлеуметтік санатқа алынбағаны таң қалдырады. Бұл аса маңызды, өйткені біз олардың экономикалық және әлеуметтік жағдайын қалай жақсартуға болатынын түсінуіміз керек. Қолданыстағы күн тәртібіне өзгеріс енгізу үшін АИТВ жұқтырған әйелдерге әлеуметтік қолдау көрсететін үкіметтік емес ұйымдарға қаржы бөлінуі керек. Бұл олардың жыныстық және репродуктивті денсаулық қызметтеріне қол жеткізуіне де мүмкіндік береді.

Меніңше, елдегі барлық әйелге әсері бар зорлық-зомбылыққа қарсы заңға өзгеріс енгізіп, Ыстамбұл конвенциясын бекіткен жөн. Одан кейін кризистік орталықтардың қолжетімді болуын қарастырып, АИТВ жұқтырған әйелдерге арналған бөлек орталықтар ашуға қаржы бөлінуі керек.

Халықтың негізгі топтары жыныстық жолмен берілетін инфекцияларды емдеу қызметтеріне қол жеткізуі үшін Қазақстанда 29 достық кабинеті жұмыс істейді, оның 24-і ЖИТС орталықтарында орналасқан.

2022 жылы достық кабинеттеріне жалпы алғанда 27 121 адам жүгініп, 42 207 адам өтініш қалдырған. Достық кабинеттеріне жүгінгендердің 41,5 %-ы секс-жұмыспен айналысатын әйелдер.

Айта кетері, АИТВ жұқтырған әйелдер, есірткі қолданатын әйелдер, ЛБТК-қауымдастығының өкілдері мен секс-жұмыспен айналысатын әйелдер диагнозды жария етуден, ықтимал қылмыстық қудалаудан және дөрекі қарым-қатынастан қорқады. Көбіне бұл қорқыныш олардың медициналық көмекке жүгінуді қаламауына немесе ем-домды үзуіне себеп болып жатады. Бірақ АИТВ жағдайында бұл олардың өзінің, серіктерінің, ал жүктілік жағдайында болашақ балалардың денсаулығы мен өміріне қауіп төндіреді.

Медицина қызметкерлері бұл жағын түсінгені маңызды, сондай-ақ АИТВ-ға шалдыққан немесе індеттен зардап шеккен әйелдерге АИТВ-ға байланысты қызмет көрсетудің қаншалықты маңызды және қажет екенін түсінуі керек.

АИТВ жұқтырған әйелдер мен еркектердің дәрігерлер тарапынан психологиялық қысымға ұшырауы сирек жағдай емес. Неліктен? Өйткені медицина қызметкерлерінің АИТВ-инфекциясына қатысты қорқынышы бар, ал бұл қорқыныш дұрыс ақпарат алмау себебінен туындайды. Маргиналданған топтардағы әйелдерге қатысты стигматизация мәселесін де бөлек атап өтуге болады.

Медициналық оқу орындары және/немесе медициналық колледждердің мамандарды жеткілікті деңгейде дайындамауы АИТВ-ға шалдыққан әйелдерге медициналық көмекті жанашырлықпен көрсете алатын дәрігер табуды қиындатады.

Менің ойымша, бұл мәселені дәрігерлердің бойында эмпатияны дамыту арқылы шешуге болады, осылайша АИТВ жұқтырған әйелдер ем-домды құрметпен және стигмадан ада түрде ала алады.

Дәрігерлердің АИТВ жұқтырып аламын деп қорқуына келер болсақ, егер адам терапия қабылдап жүрсе, АИТВ-ны тарату ықтималдығы төмен болады дейтін ғылыми консенсус бар. Сондықтан қоғамды үнемі ақпараттандырып отыру керек, АИТВ-инфекциясы және оны емдеу мен алдын алуға қатысты жаңа мүмкіндіктер жайлы айту қажет.

Білім алғаннан кейін медицина қызметкерлері пациенттердің құқықтарын терең түсініп, сонымен қатар емдеу немесе тестілеу кезінде құпиялық пен анонимдік сақтаудың маңызын білуі қажет.

Антиретровирустық ем алатын АИТВ жұқтырған әйелдер медициналық қызметкерлердің олардың алаңдаушылығын шынайы қабылдайтынын және стигмаламайтынын немесе кемсітпейтінін сезінуі керек. Қолдайтын және қамқор орта құру – пациенттердің үздіксіз ем алуын қамтамасыз ететін маңызды фактор. АИТВ және оны емдеуге қатысты білімнің жоғары кәсіби деңгейде болуы, соның ішінде өзекті медициналық кеңес бере білу де маңызды.

Оқу процесінде гендерлік теңдік және маргиналданған топтармен, сондай-ақ ЛБТК-қауымдастығының өкілдерімен жұмыс істеу мәселелері қамтылуы керек. Дәрігерлер мен болашақ мамандар осы топтағы халыққа қатысты стигма мен кемсітушілікті еңсеруді үйренуі керек, сонымен қатар таралу жолдары мен U=U сияқты жаңашылдықтардан хабардар болуы керек.

АИТВ-ға шалдыққан әйелдер де медициналық қызметкерлер көрсететін қысымды анықтау үшін қажетті білім алуы керек. Кез келген процедура немесе медициналық араласу алдында әйелдер ақпараттық келісімін беруі керек.

АИТВ жұқтырған әйелдер мына ұйымдарға көмекке жүгіне алады:

АИТВ жұқтырған әйелдер қазақстандық кризистік орталықтардан бөлек, АИТВ-мен күресетін халықаралық ұйымдарға жүгіне алады. Мұнда «тең – теңге» принципі бойынша кеңес беріп, мүддені қорғау саласы бойынша қолдау көрсетеді.

Азаматтық қоғам — Қазақстандағы АИТВ-мен өмір сүретін әйелдер тобы үшін адам құқықтары саласындағы прогрестің негізгі қозғалтқыш күші. Мысалы, өткен жылы біздің ұйым ретровирусы бар әйелдерге арналған феминизм мектебін өткізді.

Біздің ұйым жұмыс істеген кейінгі кейстердің бірі – әйел денсаулығына қатысты тұжырымдама. Ол «Әр әйел, әр бала» деп аталады. Осы бағдарлама аясында «Дені сау отбасы төлқұжатын» енгізу жоспарлануда. Демек, некеге тұрғысы келетіндердің бәрі міндетті медициналық тексеруден өтуі керек болады. Соның ішінде АИТВ-ға тексерілу де бар. Бұл адамның отбасын құру құқығын бұзады. Тексеру мәжбүрлі емес, ерікті түрде болуы керек. Егер адам АИТВ-ға тексерілгісі келмесе, отбасын құра алмайтын болады.

Гендерлік теңсіздік жағдайында бұл әйелдерге теріс ықпал етеді. Өйткені олар некесі тіркелмей бірге тұруды жөн көріп, айырылысқан жағдайда ешқандай жолмен қорғалмайтын болады. Біз осы бойынша негіздеме дайындап, ҚР Денсаулық сақтау министрлігіне жолдадық. Біздің пікіріміз ескерілді, енді тұжырымдамада сраптама жасау ерікті түрде жүргізілетіні айқындалады. Дәл осындай белсенді азаматтық шаралар адам құқықтарын бұзбауға мүмкіндік береді.

Қазақстандық жобалар хабардарлықты арттырып, стигманы азайтуға бағытталған. Озық тәжірибенің бір мысалы ретінде ЮНЭЙДС және Answer ҮЕҰ-ның қолдауымен және мемлекеттің қаржыландыруымен жүзеге асып жатқан АИТВ жұқтырған және одан зардап шеккен әйелдерге тәлімгерлік бойынша азаматтық қоғам жобасын айтуға болады. Жоба АИТВ жұқтырған әйелдердің көшбасшылық және тәлімгерлік машықтарын арттырады, бұл олардың халықтың негізгі топтарына психоәлеуметтік қолдау көрсетуіне мүмкіндік береді.

Мұндай нәтижелерді Қазақстан Республикасы Үкіметі жақсы қабылдады, оның тарапынан жобаның ауқымын кеңейту бойынша қолдау көріп отырмыз.

Медициналық білім саласындағы стигма мен кемсітушілікке қатысты тренингтерді қолдап, АИТВ-ға шалдыққан әйелдерге және халықтың негізгі топтарына төзімдікпен қарауды насихаттау қажет. Біз үшін әйелдердің құқықтарын қорғау және олардың өмір мен қоғамдағы әлеуетін барынша арттыратын мүмкіндіктерді көбейту ең маңызды бағдар болып қала береді.