Бар өмірін өлеңге, ал өлеңін әйелдерге арнаған Фариза

Гүлзада Ксан

27 қараша 2024

Шығармалары мектеп бағдарламасына енген ақын-жазушының қаншасы әйел, қаншасы еркек? Неліктен 5-сыныптан 11-сыныпқа дейінгі қазақ әдебиеті оқулықтарына тек қана 2 әйел жазушы мен 1 әйел ақынның шығармалары енген? Бұл сұрақтар мені университетке түскенде ғана мазалай бастады. Мектепте Міржақыптың «Бақытсыз Жамалын», Бейімбеттің «Шұғаның белгісін» және Сұлтанмахмұттың «Қамар Сұлуын» оқып, Абай мен Мұқағали, Мұхтар мен Төлегендердің өлеңдерін жаттап жүрген кезде бұл ойыма кіріп шықпапты. Ерлер қауымынан шыққан ақын-жазушыларды жаман демеймін, тек әйелдердің жұмыстарымен танысып, олардың дауыстарын жиірек естуге мүмкіндік болмағаны қынжылтады.

Достарыма «Мектеп бағдарламасына енген бар-жоғы үш әйел ақын-жазушы бар екен, кім екенін табыңдаршы» дегенде барлығы дерлік Фариза Оңғарсынованың атын атады. Ал Фариза дегенде ешқайсысының есіне Фариза жазған өлең жолдары түспеді. Тек Мұқағалидің «Фариза! Фаризажан, Фариза-қыз» өлеңінің екі жолын ғана айта алды. Өте таныс жағдай. Көпке дейін мен де Фаризаны Мұқағалидің «Фариза! Фаризажан, Фариза-қыз» өлеңі арқылы танып келдім. Бірақ сіңлім Фариза оқуларына қатыса бастағанда біздің үйде Фариза Оңғарсынованың «Шілде» атты өлеңдер жинағы пайда болғантын. Жинақтағы өлеңдерін оқып отырып, «Мұндай өлең жазу үшін не ішіп, не жеу керек?» деген ойға бататын едім. Ақын Қазақстанның қай бұрышында туып өсті, мектептегі сүйікті пәні қандай болды, алғашқы өлеңін қашан жазды, Алматыға көшуге қорықпады ма және қаптаған еркектің арасында мансап құру қаншалықты қиын болды деген сұрақтар мені ізденіске итермеледі.

Ағымдағы жылдың 25 желтоқсанында Фариза Оңғарсынованың туғанына 85 жыл толады. Ақын 1939 жылы Атырау облысы, Манаш ауылында дүниеге келді. Фариза Оңғарсынованың әдебиетке жақын болуына анасы Қалима Иманғалиеваның ықпалы зор болған екен. Анасы қазақ ауыз әдебиетін жақсы көргендіктен болар, Фариза ақын сонау оқушы кезінен «Қобыланды» жырын жатқа білген. Ана, бала және өлең арасындағы ерекше байланыстың тағы бір дәлелі ақынның өз аузынан шыққан мынау бір сөздер:

«Қазір ойлаймын, менің әдебиетті сүюіме, сөз өнерінен жұбаныш табуыма анамның қайғы-қасіреті ерекше әсер еткен болуы мүмкін. Мен анамның көңілін аулаудың түрлі жолын іздейтінмін. Үйімізде кітап көп еді. Мен өздігімнен әріптерді үйрендім, әрі Қобыланды жырын жаттап алдым. Содан кейін дауыстап жыр оқитын едім. Бір қызығы, мен жыр оқи жөнелсем анам көз жасын тиып, құлақ салып тыңдайтын. Сол кезден бастап менің қолымнан кітап түскен жоқ».

Фариза алғашқы өлеңдерін мектеп кезінде жазған. Басында сыныптастарына арналған әзіл өлеңдер болса, сосын туған жер мен анаға арналған арнаулар. Мектеп бітірген соң, ол кісі физика-математика пәнін таңдап, жоғары оқу орнына түспекші болған. Бірақ анасының айтуымен, Гурьев мемлекеттік педагогикалық институтының тіл-әдебиет факультетін бітіріп шыққан. Сізге тіл мен әдебиет пәнінен Фариза Оңғарсынова сабақ берсе, не істер едіңіз? Атырау облысы, Балықшы ауданының оқушылары бұл сұраққа жауап бермесе де болады, себебі Фариза Оңғарынова бес жыл сол ауданның мектептерінде ұстаздық еткен. Қазір қарап отырсақ, ұстаздық жол Фариза Оңғарсынованы өлеңнен алыстатты деп айту қиын. Себебі бұл тәжірибе Фариза Оңғарсынованы шығармашылығына жаңа бағыт қосып, балаларға арналған әңгімелер мен тақпақтар жазуға шабыттандырған. Фариза Оңғарсынованың балаларға арналған «Сөз сыры», «Алғашқы сабақ» және «Көгершіндерім» атты кітаптары 2023 жылы Mazmundama баспасынан қайта жарық көрген болатын. Егер бала-шағаға кітап іздеп жүрген болсаңыз, Фариза Оңғарсынованың шығармаларына көз қырыңызды сала жүріңіз.

Мұғалімдіктен кейін Фариза Оңғарсынова журналистика деген қызығы мен шыжығы мол жолға түсті. 1966–1968 жылдары Гурьев облыстық «Коммунистік еңбек» газетінің партия тұрмысы бөлімінде әдеби қызметкер міндетін атқарса, келесі екі жыл республикалық «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінің Ақтөбе, Гурьев, Орал облыстары бойынша меншікті тілшісі болып еңбек еткен. Ал 1970-1978-ші жылдары Фариза Оңғарсынова республикалық «Ұлан» журналының бас редакторы болса, 1978–2000 жылдары «Ақ желкен» журналында бас редактордың рөлін атқарды. Бұл кезең оқырманға Фариза Оңғарсынованы прозаик ретінде тануға мүмкіндік берді. Қазіргі жазушылар мен әдебиетшілердің тілімен айтсақ, тілші боп жүргенде Фариза апамыз creative nonfiction жанрындағы шығармалар жазған. Мысалы, «Шашы ағарған қыз» атты повесі мен «Келіншек» әңгімесі. «Шашы ағарған қыз» шығармасы әйелдің жар таңдау құқығы мәселесін көтерсе, «Келіншек» әңгімесінде Фариза Оңғарсынова жалғызбасты ананың уайымын, бақытқа деген талпынысын және өсекке құмар жұртты сөз етеді. Шын айтамын, екі шығарма да біз мектепте оқыған «Ақбілек» пен «Бақытсыз Жамалдан» дым кем емес. Сенбесеңіз, ғаламтордан тауып алып, оқып шығыңыз.

Фариза Оңғарсынованың қазақ қыздарына арнап жазған жырлары өте көп. Ақын композитор Ғазиза Жұбановаға «Дыбыстар әлемі» дастанын, күйші Дина Нұрпейісоваға «Күй» диптихін, әнші Бибігүл Төлегеноваға «Бибігүл-ән» жырын, Роза Бағлановаға «Назқоңыр» өлеңін, ақын Мәриям Хакімжановаға «Жыр анасы» туындысын және Әлия мен Мәншүкке «Тыңдаңдар, тірі адамдар!» топтама өлеңдерін арнаған болатын.

Фариза Оңғарсынованың жеке тұлғаларға арнау жазуы бір төбе, ал жиынтық әйел бейнесін сомдауы бір төбе деуге болады. Ақынның «Қыз махаббаты», «Қыз сыры», «Шығыстағы ару қыз», «Жаулықтар», «Парсының сұлулары», «Әйел тілегі», «Әйелдің монологы», «Қызыл тымақты қыз», «Қыз-ғұмыр», «Балықшы қыздың әні» және «Күйеуіне ашуланған әйел» сияқты жырларынан әдебиетте бұрындары кездеспеген әйелдердің бейнесі мен мінезін кездестіруге болады. Ақын олардың түр-әлпетіне мән бермейді, есесіне ішкі жан дүниесін бояусыз көрсетуге тырысады. Фаризаның шығармашылығындағы әйелдер ашуға беріле алады, шаршай алады, сезімдері жайлы ашық айта алады, сағына алады, жек көре алады, өкпелей алады және өкіне алады. Фаризаның жырларындағы әйелдер шынайы және әлі күнге дейін біз бен сіздің ортамызда өмір сүріп жатқандай.

Жазған мақалалары әйелдердің бастан өткен жайттар туралы, алған сұхбаттары да әйелдердердің жетістіктері жайлы және өлеңдері де тұнып тұрған әйелдердің сезімі, көзқарасы тәжірибесі. Ал Қазақстан мәжілісінің депутаты болған кезде Фариза Оңғарсынова қазақ тілінде екі заң дайындаған – біреуі «Ана мен баланы қорғау» туралы заң болса, екіншісі «Баланың құқығы» деп аталды.

Жетпіс бес жылдық өмірінде (қазақ) әйелдерге дауыс сыйлап, олардың қуанышы мен қайғысын өлеңіне қосқан Фариза Оңғарсыновамен жақынырақ танысқыңыз келсе, ақынның көзін көрген адамдардың естеліктерін оқуға кеңес беремін. Өткен жылы «Фолиант» баспасы ақын Ақұштап Бақтыгерееваның «Менің Фаризам» атты кітабын басып шығарды. Сәті түсіп жатса, Turkistan театрының репертуарындағы «Фариза» қойылымын көрсеңіз болады. Бұл қойылымды Роза Мұқанова жазған, ал Фаризаның рөлін актриса Назгүл Қарабалина сомдайды. Қойылым Фариза Оңғарсынованы толыққанды ашты деп айту қиын, бірақ ақынмен танысу жолыңызда жақсы кіріспе бола алады. Ал естеліктер аздық етіп, ақынмен әңгімелескіңіз келсе, кітаптарын сатып алыңыз, жырларымен танысыңыз және ғаламторда сақталған өз дауысын тыңдаңыз. Өлеңін аялап өткен Фариза Оңғарсынова үшін тек бір зат жасай аламыз және ол – ақынды жадымыздан шығармау.

Суреттер: Жания Фазылова