Қазақ феминизмі: тарихтағы әйелдің бейнесін талдаймыз

Адия Ахмер

1 шiлде 2023

Мен феминистпін. Мен патриархалдық қоғамның, сексуалдық зорлық-зомбылықтың, харассменттің принциптеріне қарсымын. Мен гендерлік теңдік, әйелдер құқығы, саясаттағы әйелдер, және үй еңбегін тең бөлу үшін күресемін. Маған өзімді феминизмнің белгілі бір бағытына жатқызу қиын, бірақ мен әйелдер тәжірибесінің айырмашылығы туралы айтатын интерсекционалды феминизм идеяларын қолдаймын. Мысалы, мигрант әйелдердің өмірлік тәжірибесі "ақ" феминистерден ерекшеленеді және мұны есте ұстаған жөн. Мен әрқашан өзімді ХХ ғасырдың басында батыста сайлау құқығы үшін күрескен суфрагеттермен байланыстырамын. Алайда мен осы уақытқа дейінгі қазақ феминизмінің қандай болғаны туралы сирек ойландым. Бұл да интерсекционалды феминизмге жатады.

"Қазақ әйеліне анықтама бергенде, олар әрқашан "ошақтың сақтаушысы" деп айтады. Менің ойымша, бұл жеткіліксіз",-деді бірде әдіскер-оқытушы, филолог Төлеу Аймағанбетова "Культурный контекст" бағдарламасында. Мен толығымен келісемін! Біреу "ошақтың қамқоршысы" бейнесі патриархаттың өнімі деп айтады, демек, “жою мәдениеті” бойынша одан бас тарту керек. Жоқ, оны қабылдау керек. Оның дауысы баланың бесік жыры мен бала тууға байланысты дәстүрлерде. Бұл бейне біздің мәдениетіміздің үлкен бөлігі. Алайда, бұл ғана қазақ әйелін анықтап қана қоймайды.

Тарих сабақтарынан біз бәріміз білетін жауынгер және сақ-массагет патшайымы Томириспен таныспыз. Парсы патшасы Кирді жеңгеннен кейін ол өз халқының бостандығын сақтап қалды. Ал сіз қазақ тарихындағы басқа билеушілердің есімдерін атай аласыз ба? Біздің herstory – де – феминистік призма арқылы қарастырылатын тарих осылай аталады-Бопай Ханым Қазақ хандығындағы алғашқы саясаткер әйел деп танылады. Кіші жүздің ханы, Әбілқайырдың әйелі және тең билеушісі бола отырып, ол мемлекеттік шешімдер қабылдауға қатысып, құрылтайда ақсақалдар алдында сөз сөйлеп және кейде ханмен дауласқан. Айғаным Сарғалдаққызы Шоқан Уәлихановтың әжесі ретінде танымал. Ол күйеуі Уәли хан қайтыс болғаннан кейін хан болып сайланды және сыртқы істер министрлігімен және Санкт-Петербургтегі Сібір комитетімен келіссөздер жүргізді. Айғаным алты тілді, оның ішінде француз тілін білген. Біздің тарихымызда саясаткер әйелдер болған жоқ деп қателесетіндердің барлығына жауап ретінде: "Қазақ әйелдері әрқашан саясаттағы маңызды қайраткерлер болған!»

Оқушылар, тіпті ересектер де қазақ әйелдерінің өмірі мен тұрмысы туралы білетін негізгі дереккөз – әдебиет. Егер сіз де "Ақбілек", "Бақытсыз Жамал", "Күнекейдің жазығы", "Қамар Сұлу" туындыларын оқысаңыз, мені түсінерсіз. Әйелдердің жағдайы жиі қайғылы болған. Қазақ әдебиетіндегі гендерлік стереотиптердің көрінісі туралы өз зерттеуінде Ермек Адаева былай деп жазады:

"ХХ ғасырдың барлық шығармаларында әйелдің бейнесі құрбандық, кішіпейілділік, мойынсұнушылық, тағдырға немқұрайлы мойынсұну бейнесі ретінде бейнеленген".

Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов, Ғабит Мүсірепов, Бейімбет Майлин сияқты басқа жазушылар өз шығармалары арқылы қоғамның назарын әйелдің алдында тұрған проблемаларға аударды: бұл патриархалдық көзқарастар, еркінен қарсы неке, күйеуінен экономикалық және эмоционалдық тәуелділік және дәрменсіздік. Алайда, бұл әйел бейнесі ХХ ғасырдың басындағы феминистік қозғалыстарды көрсетпейді. Сонымен қатар, оны ер адамдар жазған. Оны әдебиет сабақтарында талдай отырып, біз тіпті әйелдердің мұндай жағдайын қалыпты жағдай деп санаймыз.

Олар әйелдердің білімі, олардың қоғамдық өмірге қатысуы, қалымды жою және полигамия туралы мәселелерді ұлттық деңгейге көтерді, бұл туралы "Қазақ"газетінде мақалалар жазған. Алайда, біздің қоғамда тек ер күрескерлердің есімдері жақсы есте қалған, мысалы, Бөкейханов, Байтұрсынов, Дулатов. Мен мектепте оқып жүрген кезімде олардың жанында көрнекті әйелдер бар екенін білмегенмін. Назипа Құлжанова, Алма Оразбаева, Нағима Арықова – әйелдер құқығын, білім мен жұмысқа орналасуды жақтаған өз заманының феминистері.

Алма Оразбаева мектепте педагог болды, ал 1919 жылы большевиктер партиясына қосылды. Бала кезінен ол қазақ әйелдерінің құқықсыз жағдайын бақылап жүрген. Оның күш-жігерінің арқасында 1920 жылы қалымды жою туралы Жарлық қабылданды. "Қызыл киіз үйлер", сауатсыздықпен күрес бағдарламасының құрамында Алма ауылдарға барып, қыздарға ескі дәстүрлердің уақыты өтіп кеткенін және зайырлы білім алу керектігін жеткізген. Ол ондаған съездердің қатысушысы болды, әйелдерге арналған конференциялар ұйымдастырған, сондай-ақ "Әйелдер теңізі", "Жас қазақ" және т.б. журналдардың редакциялық алқасында болған. Ол әртүрлі саладағы адамдарға көмектесуге тырысты. Зерттеуші және композитор А. В. Затаевич Алмаға өз жұмысына көмектескені үшін ризашылығын білдіріп, жас мұғалім мен "қырғыз әйелдерін азат ету майданының алдыңғы қатарлы жауынгері" әдемі музыкалық дауысқа ие болғанын еске алды. Алма Оразбаева тарихқа қазақ әйелдеріне білім беру және қалың мал сияқты ескірген дәстүрлерді жою арқылы фемактивист ретінде кірді. 

Нағима Арықова да мұғалім болып жұмыс істей бастады, содан кейін өмірін қоғамдық-саяси қызметке арнады. 1929 жылы Қазақ АКСР Жоғарғы Сотының бірінші әйел төрайымы болды. Ол сондай-ақ қазақ әйелдерінің құқықтарын қорғаумен, оларды білім мен мәдениетке тартумен айналысқан. 1925 жылдан бастап Орынборда "Теңдік" газеті шыға бастады. Кейін ол "Әйел теңдігі", "Сталин жолы" және "Қазақстан әйелдері"деп аталды. Нағима осы газеттің редакторы болған. Оның мақалалары сол кездегі бірнеше журналдарда жарияланған. Шын мәнінде, ашық дереккөздерде Нағиманың өмірі туралы өте аз ақпарат берілген. Алматыда Арықованың есімімен аталған шағын көше бар. Егер сіз сонда болсаңыз, онда бұл әйел қазақ феминизмінің белсендісі екенін ұмытпаңыз

Алғашқы журналист және фемактивисттердің бірі Назипа Құлжанова болды. Алма және сол кездегі көптеген әйелдер сияқты, ол бала кезінен қоғамның әйелдерге деген әділетсіз көзқарасын көріп өсті. Кейбір дереккөздер Назипаның ата-анасы бала кезінде ол үшін қалым алғаны туралы жазады. Ол ересек жасқа жеткенде үйленуден бас тартты. Дәстүр бойынша қалымды қайтару керек болды. Назипа облыстық әскери прокурорға жүгініп, көмек алды. Алғашқы журналист ретінде ол "Қазақ", "Сарыарқа" және "Алаш" газеттерінде әлеуметтік маңызды тақырыптарға мақалалар жазды, "Қызыл Қазақстан", "Әйел тендігі" және "Еңбекші Қазақ"журналдарының редакциялық алқаларында болды.

 "Сауатсыз адам-жартылай адам. Әйел-халықтың анасы. Тек білімді, шебер, еркін әйел өз халқын озық халықтар деңгейіне көтере алады", - деп жазды Назипа.

Ол қазақ әліпбиін, оқулықтар мен кітаптарды дайындаумен айналысты. Назипа тәуелсіз Қазақстанда фем-басылымдардың дамып келе жатқанын, ал журналистер іскерлік БАҚ – тан бастап тергеу журналистикасына дейінгі салаларда жұмыс істейтінін білгенде қуанышты болатынына сенімдімін. Біз бәріміз де патриархалдық қоғамға қарсы күрес туралы жазамыз және әйелдер шерулеріне барамыз. Біз өз тәжірибемізді ғана емес, қазақ феминизмінің тарихын да көрсетеміз.

Мен өзімді ХХ ғасырдағы қазақ фемактивистерінің қасында елестетсем, мені эмоциялар бөлейді. Біздің заман қазақ феминизмінің жүз жылдық тарихын бейнелейді. Алманың, Назипаның, Нағиманың және басқа да көптеген әйелдердің күш-жігерінің арқасында, тарихқа әртүрлі себептермен кіре алмаған мыңдаған қыздар білім алып, өз салаларында сарапшы болды. Бүгінгі таңда көптеген әйелдер ғылымда жетістіктерге жетуде. Мен қазақтың ұлы әйелдерінің тарихын Women of Kazakhstan онлайн-мұражайы арқылы білуді жалғастырамын. Оның авторы-ҚазҰПУ докторанты Динара Асанова. Динара мойындағандай, біз тарихтағы әйел есімдері туралы әлі көп нәрсені білмейміз. Сананы отарсыздандырудың арқасында көп адамдар қазақ феминизмінің бастауларына бет бұрады деп сенемін.