Instagram желісіндегі төрт айлық үнсіздік немесе қазақстандық музыканттардың цифрлық құқығын кім қорғайды?

Гүлзада Ксан

10 сәуір 2025

Өткен жылдың қарашасында құрбым 25 жасқа толған туған күнін атап өтті. Ол туған күн суреттерін Мейрамбек Бесбаев пен Тоқтар Серіковтің орындауындағы «Жиырма бес» әнімен бірге жариялауды ұзақ уақыт бойы армандап жүрген еді, бірақ ән қолжетімді болмай шықты. Instagram-да қазақстандық әндердің көбі жоқ екенін сол сәтте ғана байқадық.

Алғашында техникалық ақау деп ойладық. Біз ғана емес, қазақстандық желі қолданушылардың көпшілігі солай ойлады. Алайда кейінірек ақпарат құралдарында бірнеше мақала мен сараптамалық материал жарық көріп, жағдайдың мән-жайы ашыла бастады. Бұған дейін Қазақстандық авторлық құқықтар қоғамы (ҚазАҚ) мен Meta арасында келісім болғаны және соған сәйкес, платформа Stories, Reels пен жазбаларда қолданылған қазақстандық әндер үшін роялти төлеп отырғаны белгілі болды. Келісімшарттың мерзімі аяқталуға тақағанда, ҚазАҚ әндер үшін төлем сомасын арттыруды талап еткен. Төлем арттыру бойынша келіссөз кезінде бұрынғы келісімнің уақыты өтіп, күші жойылған, ал жаңасы жасалмаған. Соның салдарынан Meta платформасы ҚазАҚ арқылы тіркелген қазақстандық орындаушылардың әндерін өшіріп тастаған.

Мәселенің ауқымы мұнымен шектелмейді. Көптеген музыкант бұл өзгерістер туралы алдын ала ешкім ескертпегенін айтты. Ал кейбір әншілер өздерінің ҚазАҚ-пен жұмыс істейтінін соңғы сәтке дейін білмегенін және жылдар бойы бірде-бір рет роялти де, қаржылық есеп те алмағанын жеткізді. Dequine мен Akim сияқты танымал орындаушылар ҚазАҚ әндерін әлеуметтік желілерден бөлек, әуе борттарында еш келісімсіз коммерциялық мақсатта пайдаланғанын көпшілік алдында ашық мәлімдеді. Осы жағдай қазақстандық музыканттардың цифрлық кеңістіктегі құқығын қорғайтын ашық әрі сенімді өкілдік жүйесі жоқ екенін көрсетті. Ал авторлық құқықтарды басқарушы ұйымдарға әртістердің сенімі аз әрі олардың қоғам алдында есеп бермейтіні де байқалды. Желтоқсан өтті, қаңтар мен ақпан да артта қалды. Бұл мақала наурыздың соңында жазылған және ол кезде отандық музыка аталған платформаларға әлі де оралмаған болатын. Жаңа тректер жүктелсе де, біраз уақыттан кейін қайтадан жойылып кетіп жүрді. Бұған лицензиялау мәселесімен орындаушылардың өзі де, менеджерлері де, лейблдер де емес, авторлық құқықпен айналысатын ұйымдар айналысуы себеп. Солардың бірі – ҚазАҚ. Бұндай ұйымдар Қазақстанда бір-екеу емес: тіркелгені – он төрт. Олардың әрқайсы авторлардың мүддесін қорғауға және музыканы пайдаланғаны үшін роялти жинауға құқығымыз бар деп есептейді. «Ең сорақысы, авторлық құқықпен айналысатын ұйымдар өзін лицензия беруші етіп көрсетіп, әртістердің атынан келісімшарттарға қол қоюға, келіссөз жүргізуге және музыкалық каталогтарды ұсынуға құқымыз бар дейді. Бірақ шын мәнінде, заң жүзінде олардың өкілеттігі әлдеқайда шектеулі», – деп жазды музыкалық продюсер және менеджер Тимур Назарғалиев 2023 жылдың қарашасында mitt’s corner Telegram арнасында.

Қазақстандық музыканың Instagram платформасынан жоғалуы ел ішінде ғана емес, халықаралық тәжірибе тұрғысынан да белгілі бір оқиғаны еске салды. 2024 жылдың қаңтарында әлемдегі ең ірі музыкалық лейблдердің бірі Universal Music Group (UMG) TikTok-пен жасалған лицензиялық келісімін ұзартудан бас тартты. Бұған әртістерге төленетін роялтидің аздығы, жүйенің ашық еместігі және музыканың генеративті жасанды интеллект жүйелерінде қолданылуына байланысты туындаған мәселе себеп болды. Бұған жауап ретінде TikTok платформасы UMG каталогындағы тректер қолданылған миллиондаған видеоны дыбыссыз қалдырды. Бір сәтте-ақ қолданушылар Taylor Swift, The Weeknd, BLACKPINK, BTS, NewJeans және басқа да танымал орындаушылардың әніне қол жеткізе алмай қалды. Бұл жағдай көптеген маркетинг кампаниясының тоқтап қалуына және жаңа релиздердің шығуына қауіп төндірді.

Ауқымына қарамастан, бұл процесс ашық әрі түсінікті түрде жүріп жатты. Әртістер жағдайдан хабардар болды. UMG ресми түрде түсініктеме беріп отырды, ал орындаушылар лейблдің талаптарын қолдайтынын ашық білдірді. Ең бастысы, лейбл де, музыканттар да мәселенің тезірек шешілуіне мүдделі болды. Бірнеше айдан кейін жаңа келісімге қол қойылды. Жаңартылған құжатта қаржылық жағдайлар жақсартылып, жасанды интеллект арқылы жасалған рұқсатсыз контентпен күрес тетіктері мен авторлық құқықты қорғау механизмдері енгізілді. Бұл жағдай лейблдердің тек продюсерлік орталық немесе маркетинг платформасы ғана емес, сонымен қатар цифрлық кеңістікте әртістердің құқығын қорғай алатын толыққанды заңды өкіл бола алатынын көрсетті. Оларда өкілеттік те, команда да, ресурс пен мотивация да бар. Ең маңыздысы, әртіс лейблмен келісімді өзі жасайды және оның атынан кім өкілдік ететінін біледі. Ал бұл модельді авторлық қоғамдармен салыстырғанда түбегейлі ерекшелендіретін тұсы – авторлық ұйымдар кейде орындаушылардың келісімінсіз келісімшарттарға қол қойып, ол үшін ешқандай жауапкершілік алмайды.

Тағы бір жарқын мысал – GEMA неміс авторлық қоғамы мен YouTube арасындағы ұзаққа созылған дау. Бұл текетірес 2009 жылдан 2016 жылға дейін жалғасты. Мәселе роялти мөлшеріне келіп тірелді: GEMA әрбір қаралым үшін YouTube-тан шамамен €0.01 көлемінде төлем талап етті, ал YouTube бұл талапты тым жоғары деп санап, келісім бермеді. Нәтижесінде Германиядағы пайдаланушылар мыңдаған музыкалық клипті көре алмай қалды. Мұндай видеолардың астында «Бұл видео сіздің еліңізде GEMA сұранысы бойынша қолжетімді емес» деген жазу шығатын.

Universal мен GEMA оқиғаларын біріктіретін ортақ нәрсе бар және ол екі жағдайда да әртістердің өз мүддесін кім қорғап жатқанын нақты білуі. Әртістер кем дегенде музыканың неге бұғатталғанын алдын ала білді, келіссөз кіммен және не үшін жүріп жатқанынан хабардар болды және қажет болса, пікір білдіре алды. Бұл заңды және қалыптасқан өкілдік форманың керемет мысалы және ондай жүйеде логика да, жауапкершілік те, ең бастысы – автордың мүддесін қорғауға бағытталған мақсат та бар.

Біздің жағдайда бәрі басқаша. Қазақстандық орындаушылардың дені ҚазАҚ сияқты авторлық қоғамдастықтармен жұмыс істеуге өз еркімен келісім бермеген, ешқандай шартқа қол қоймаған, есеп те талап етпеген. Meta компаниясымен келіссөз жүріп жатқаны туралы да оларға ешкім хабар бермеген. Олар бұл туралы әндері әлеуметтік желілерден жоғалып кеткеннен кейін ғана білді. Сондықтан бүгінгі күннің ең өзекті сұрағы – Қазақстанда музыканттардың цифрлық құқығын қорғауда кім өкіл бола алады? Бүгінде бізде осындай қорған механизмінің жұмыс істейтін нақты мысалы бар ма?

Цифрлық кеңістікте авторлық құқықты қалай қорғауға болатынын түсіну үшін міндетті түрде әлемдік корпорацияларға қараудың қажеті жоқ. Мұндай мысалды Қазақстаннан да табуға болады. 2022 жылдың наурызында музыкант, автор және продюсер Мади Токтаров «Закрытый клуб» атты жеке музыкалық лейблін құрды. Қазір лейблдің құрамында Ayau, Rusha және abdr есімді үш әртіс бар.

2024 жылдың соңында қазақстандық музыка Meta платформаларынан жаппай жоғалып жатқанда, дәл осы «Закрытый клуб» лейбліндегі әртістердің тректері қолжетімді күйінде қалды. Оларды сториске қосуға, Reels-та қолдануға, Instagram желісіндегі контентке енгізуге еш кедергі болған жоқ. Бұл жай ғана сәйкестік емес.

Лейбл әртістерге продюсер болумен шектелмейді, дистрибуцияны да өзі атқарады, агрегаторлармен және платформалармен тікелей жұмыс істейді. Ал 2023 жылдың 5 ақпанында «Закрытый клуб» тәуелсіз музыканттарға арналған 3k (@3k.distr) атты жеке дистрибуция сервисін іске қосты. Meta платформаларында «Закрытый клуб» лейблінің өз әртістерінің ғана емес, 3k арқылы трек шығарған тәуелсіз музыканттардың да әндері қолжетімді болып қалғаны назар аударарлық жайт. Бұл «Закрытый клубтың» жай ғана шағын лейбл емес, кең ауқымды тәуелсіз музыканттардың мүддесін қорғай алатын толыққанды инфрақұрылым екенін көрсетеді. Бастысы, бұл құрылыммен әртістер өз бастамасымен келісімге келеді және олардың атынан кім, қалай әрекет ететінін нақты біледі.

Мади Токтаровтың айтуынша, қазақстандық лейблдер әртістердің мүддесін толыққанды қорғай алуы үшін оларға ресурстар, алаңдар мен ортақ қауымдастық қажет.

Мади қазіргі лейблдердің 20 жыл бұрынғы түсініктен мүлде өзгеше екенін де атап өтті. «Қазіргі лейблдер, тіпті тек дистрибуциямен айналысса да, релиздің әртістен платформаға дейінгі жолын қысқартады. Себебі лейблдердің стриминг платформалармен тікелей байланысы болады. Бұл техникалық мәселелерді де, промо процесін де жылдам шешуге мүмкіндік береді», – дейді продюсер.

Өкілдік жүйе қалай ашық әрі тиімді түрде жұмыс істей алатынын көрсететін нақты модель болғандықтан «Закрытый клуб» лейблінің мысалы ерекше маңызды. Ал енді мұндай құрылымның сыртында қалған музыканттар не істейді?

tynyq тобының музыканты Нұрсаттың айтуынша, тәуелсіз әртістердің музыка жазумен қатар оны насихаттап, авторлық құқықтарын қорғап, цифрлық платформалармен қарым-қатынас орнатуға ресурсы жетпейді. Ал музыка әлеуметтік желілерден, әсіресе Instagram сияқты жастар үшін негізгі платформа саналатын ортадан жоғалып кеткенде, бұл үлкен кедергіге айналады.

Нұрсаттың айтуынша, тректер Stories пен Reels-те шықпай қалғанда, әртістер ең қарапайым аналитикаға да қол жеткізе алмай қалады. Қандай ән қаншалықты танымал екенін, қай жерде және кім пайдаланып жатқанын білу мүмкін емес. Соның салдарынан тіпті ең белсенді тыңдарманның өзі жүйені айналып өтуге мәжбүр болады — олар музыка мен видеоны қолмен біріктіріп, «original sound» ретінде жүктейді. Бұл уақыт алады әрі статистиканы бұрмалайды. Ал мұның бәрі музыканы да, шығармашылықты да көзге көрінбейтіндей етіп, әртістерді қорғансыз қалдырады.

Нұрсаттың пікірінше, осы себепті лейблдердің рөлі ерекше маңызды. Себебі олардың қолында команда, білім, ресурс және әртістің өз күші жетпейтін жерде оның мүддесін қорғай алатын мүмкіндік бар.

Сондай іспен бүгінде Moldanazar лейблі және «Ирина Кайратовна» тобының коммерциялық продюсері Мария Мун мен оның ұжымы айналысып келеді. Олар Moldanazar, Irina Kairatovna, Orynkhan және Kunzharyq сияқты әртістермен жұмыс істейді. Марияның айтуынша, қазір қазақстандық әртістер өте күрделі жағдайда тұр – олардың қолында тікелей ықпал ететін құрал жоқ, ал заңдық мәселелерді өздері түсініп, шешуге мәжбүр.

Лейблдер әмбебап шешім емес. Олар жүйелі деңгейде жұмыс істеу үшін тұрақты нарық, құқықтық сауат, ресурстың болуы және әртіс пен өкілдің арасында сенімнің қалыптасуы сияқты белгілі бір жағдайлар қажет. Қазақстандық музыкалық индустрия бұл механизмдерді енді ғана қалыптастырып келеді. Сондықтан GarageBand-та трек жазатын жас музыканттан бастап, платформалармен тікелей келісімшарт жасай алатын заң бөлімі бар лейблге дейінгі жол бәріне бірдей қолжетімді емес, әрі бәріне керек те емес.

Елімізде таяу арада Universal сияқты лейбл пайда бола қоймайтыны бәріне түсінікті. Бірақ бұл әртістер қорғансыз қалуы қажет дегенді білдірмейді. Бүгінде тәуелсіз әртістердің көбінің жеке командасы, заңгері немесе платформаларға тікелей шығатын мүмкіндігі жоқ екенін ескерсек, балама әрі ұжымдық қорған тетіктерін дамыту бұрынғыдан да маңызды.

tynyq тобының солисі Нұрсат әртістер үшін балама жол ретінде кәсіподақ, яғни музыканттарды біріктіретін, құқық бұзуды бақылап, кеңес беріп, әртістердің дауысын қоғамдық талқылауда күшейте алатын тәуелсіз ұйым құруды ұсынады. Бұл жас орындаушылар үшін маңызды – олар платформалармен, агрегаторлармен, авторлық қоғамдармен немесе тіпті кафе-мейрамханалармен келіссөз жүргізгенде жалғыз қалмайды.

Ал халықаралық тәжірибеде мұндай модельдің табысты мысалдары бар. Мәселен, мыңдаған инди-лейбл мен әртістердің мүддесін білдіретін жаһандық Merlin ұйымы стриминг платформалармен олардың атынан лицензиялық келісім жасайды. 2024 жылы TikTok ұжымдық лицензиядан бас тартып, шағын лейблдермен жеке-жеке келісімшартқа отыруға тырысты. Бұл төлемдерді азайту үшін жасалған қадам екені анық еді. Merlin бұл әрекетке қарсы шығып, TikTok-ты «платформаны музыкамен қамтамасыз етіп отырған орындаушылардың еңбегін төмендетіп отыр» деп айыптады. Осыдан кейін көптеген тәуелсіз лейбл бірігіп, қысым көрсетіп, нәтижесінде TikTok олардың көпшілігімен тең жағдайда жаңа тікелей келісімдер жасауға мәжбүр болды.

Байқасаңыз, халықаралық ірі лейблдердің қолдауынсыз-ақ, әртістер мен шағын ұжымдар құқығын қорғай алады. Бірақ ол үшін бірігіп әрекет ету керек. Демек, қазақстандық музыкалық индустрияның болашағы жайлы әңгіме тек «Закрытый клуб» сияқты лейблдер туралы емес, сонымен бірге жаңа одақтар, өзара қолдау платформалары, кәсіподақтар, заң жағынан кеңес беретін желілер мен білім беру бастамалары жайлы да болуы керек. Себебі осының бәрі әртіс жалғыз қалмайтын орта қалыптастыратын біртұтас жүйенің бөлшектері.