ӨМІР
Павел Банников: «Фактчекинг – аман қалу дағдысы»
Желіде біреулердің бізді үнемі алдағысы келетіні рас па? «Логикалық айла-шарғыға» қалай түспеу керек? Медиасауатты адам болу үшін не істеу керек? Фактчекинг жайындағы осы және басқа да сұрақтарды түсіну үшін біз фактчекер, оқытушы және қазақстандық мектептерге арналған медиасауаттылық оқулығын құрастырушы Павел Банниковпен сұхбаттасқан едік.
Әдия Ахмер
21 тамыз 2023
Фактчекингке қалай келдіңіз? Неліктен бұл сіз үшін маңызды болды?
Бір қызығы, мен фактчекингпен ол әлі тренд болмаған кезде айналыса бастадым. Фактчекингке алғаш рет 2006 жылы Men's Health журналының қазақстандық редакциясына редактор болып жұмысқа тұрғанда тап болдым. Атап айтқанда, медицина мен денсаулыққа қатысты материалдардағы фактілерді тексерумен айналыстым. Берілетін кеңестерді тексеру – шынымен де өте маңызды, өйткені олардың біреуі оқырманға зиян келтірсе, бұған оны жазған адам емес, жариялаған басылым жауапты болады. Журналистикамен қош айтысып, лингвистикалық зерттеумен шұғылданған кезім де болды, бірақ біраз уақыттан кейін қайтып оралып «РадиоТочка» басылымында жұмыс істедім, алайда Панама қағаздары (Panama papers) бойынша бірқатар материал жарияланғаннан кейін басылымды «жаншып», жауып тастады. Содан кейін Factchek.kz басылымына келдім. Алғашқыда жобаны алға бастыру маманы, кейін бас редактор болдым. Бес жылда атқарған жұмысымыз нәтижелі деп ойлаймын. Команданың қазір не істеп жатқанын бақылап отырамын – бұл өте жақсы және дұрыс.
2022 жылы фактчекингтің кәсіп ретінде пайда болғанына 100 жыл толды
Бұл жаңа құбылыс емес. Баспасөз басылымдарында материал жарыққа шыққанға дейін онда мазмұндалған ақпараттың анықтығын тексеретін адамдар әрқашан болған. Тек олар басқаша аталған. Бастапқыда бұл әйелдердің кәсібі болды. XX ғасырдың басында әйел адам үшін журналистикаға автор ретінде кіру қиын, тіпті мүмкін емес еді. Көп қыз өз жолын фактчекер ретінде бастады. Олар ер адам авторлардың не жазғанын, қате жібермегенін немесе бәрін ойдан шығармағанын тексеретін. Ақпаратты энциклопедия, анықтамалық бойынша тексерді. Фактчекинг әдіснамаға, яғни ақпаратты тексеру әдісіне негізделген.
Фактчекинг қазіргі форматына XX ғасырдың екінші жартысында, ашық деректердің айтарлықтай ауқымды көлемі пайда болған кезде келе бастады. Біз қазір ала алатын ашық деректердің көлемі фактчекті жай ғана ішкі редакциялық кәсіп емес, сонымен қатар журналистикадағы бөлек мамандыққа айналдырды. Бақытымызға орай, қазір біз «фактчек» деген сөзге үйреніп қалдық. Фактчекер тек басылып шығатын БАҚ қана емес, электрондық басылымдардың да айтарлықтай маңызды бөлігіне айналып отыр.
Бүгінде фактчекингті оқытады, тренинг, дәрістер өткізеді. Фактчекинг – шеберлік пе, әлде кәсіп пе?
Бір уақытта екеуі де. Бір жағынан – бұл кәсіп, және ол медиа саласында ғана емес, басқа салада да қажет. Екінші жағынан – бұл аман қалу үшін қажетті дағды. Күн сайын адам ұсынылатын ақпарат легін ешкімнің өңдеуге шамасы жетпейді. Дегенмен, егер көлемді ақпарат легін өңдей алмасаң, онда манипуляция мен жалған ақпаратқа душар боласың. Неғұрлым көп адам фактчек әдіснамасын меңгерсе және келіп түскен ақпаратты өз бетінше тексерсе, ақпараттық әлемнің қауіптілігі соғұрлым азая түседі. Оның басты қауіпі – ақпараттың бұрмалануы, ол өз кезегінде бұрмалану тізбегін туғызады. Нәтижесінде әлемнің ақпараттық бейнесі шындықтан өзгешелене бастайды, ал содан кейін одан мүлде безіп кетуі мүмкін. Адам ойдан шығарылған болмыста өмір сүре бастайды, бірақ оның әрекеті шынайы әлемде жасалады.
Ақпарат тексерудің 3 негізгі ережесі:
1
Бұл ақпараттың желікпе эмоция туғызатын-туғызбайтынын қарау керек.
Егер ол сенімді, бейтарап және фактологиялы болса, көбіне-көп күшті эмоциялар тумайды. Ал егер мәтіннің мақсаты – сенде күшті эмоция туғызу және қандай да бір әрекетке, мысалы, достарыңмен бөлісуге қозғау салу болса, бұл ақпараттың фактологиялы емес болуы әбден мүмкін. Мүмкін, ол сенің ақпарат бөлісуің үшін жасалған шығар.
2
Ақпарат көзіне қарау керек
Ол ресми және бейресми, анонимді және ашылған, мүдделі және мүдделі емес болуы мүмкін. Мүдделі дереккөз, бәлкім, байқаусызда ақпаратты бұрмалауы және қалаулы нәрсені шын деп көрсетуі мүмкін. Мүддесі жоқ дереккөз де бұрмаланған ақпаратты таратуы мүмкін.
3
Өз-өзіңізге: «Бұл ақпаратты тексеруге бола ма? Бұл фактілер ме немесе пікірлер ме?» деген сұрақ қойыңыз.
Егер фактілер бар болса, бұл жай ғана пікір емес, негізделген пайымдау болуы мүмкін. Ондай жағдайда бұл фактілерді тексеру керек. Егер олар басқа дереккөздермен, ең дұрысы, бастапқы дереккөздермен расталса, онда бұл ақпаратқа сенуге болады.
Кейде пікірлер шындыққа өте ұқсас болып көрінеді. Пікірді фактіден қалай ажыратуға болады?
Факт сияқты естілген, бірақ іс жүзінде факт емес нәрселер фактоидтер деп аталады. Фактоидтер оқырманды шатастыруға арналған. Мен сізге қызыл қарындашты көрсетіп, оны көк деп айтайын. Сонда менің айтқаным жалған деректі мәлімдеме болады. Сіз қарындаштың қызыл екенін көресіз және мұны оңай тексере аласыз. Егер мен қарындаш қызыл деп айтсам, бұл шындыққа сай келетін факт болады. Бұл қарындаштың жақсы екенін және маған ұнайтынын айтсам, бұл менің пікірім, шындыққа көзқарасым болады. Бірақ егер мен бұл қарындаштарды бес жыл бойы пайдаланып келе жатқанымды және әрқайсысы жарты жылға жететінін, сонымен қатар оларды ұштау оңай екенін және анда-санда ғана ұштау керектігіне негізделіп, бұл қарындашты жақсы деп айтсам, – бұл негізделген пайым болады. Мен шындық фактісіне көзқарасымды білдіріп қана қоймай, оның себептерін негіздеп, дерек келтірдім.
Медиасауатты адам – ол қандай?
Біріншіден, қандай контент тұтынатынын және оның қаншалықты шынайы екенін ойлайтын адам. Екіншісі – логика.
Формалды логиканы түсіну – медиасауаттылық негіздерінің бірі
Логикалық қате мен айла-шарғыға ұрынбау үшін оларды ажырата білу керек. Үшіншісі – шүбәсіз және күмәнді, мүдделі және мүддесі жоқ дереккөздерді ажырата білу.
Сіз «логикалық айла-шарғы» деп айттыңыз. Бұл не?
Мысалы, адамның, айталық, мемлекеттік қызметшінің бір қасиетінің негізінде логикалық тұрғыда бұл адамның бірінші қасиетімен еш байланысы жоқ басқа бір қасиеті туралы тұжырым жасалады. Мынадай пікірді қарастырайық: «С. есімді әкім халықпен кездесулерде өте жақсы сөйлейді. Бұл оның өз орнында екенін білдіреді». Бұл бір-біріне мүлдем байланыссыз қасиеттер. Адам міңгірлеп сөйлеуі, бірақ тамаша функционер, шаруагер және жұмысын тындыратын адам болуы мүмкін. Сонымен қатар адам халықтың алдына шығып сөз сөйлегенде «бұлбұлдай сайрауы», бірақ мүлдем ештеңе істемеуі мүмкін. Шенеуніктің жұмысы оның қалай сөз сөйлейтініне емес, қызметінің нәтижесіне қарап бағаланады. «Жақсы әкім» мысалында логикалық ауыстырып жіберу бар – бұл логикалық айла-шарғының бірі.
Қазақстанда интернетті пайдаланушылар қатары, сондай-ақ фейктер саны да артып келеді. Қазақстанда медиа сауаттылық шеңберінде біз қайда және қалай бара жатырмыз?
Жақсару бар және бұл үрдіс күшейе түседі деп сенемін. Осыдан екі жыл бұрын Қазақстанда орта мектептерге арналған медиасауаттылық оқулығы жарық көрді. Мен оның құрастырушысы және редакторларының бірі болдым. Соңғы нұсқасын ҚР Білім министрлігі (2022 жылдан бастап ҚР Оқу-ағарту министрлігі) бекітіп, оқуға болатын пәндер мен оқулықтардың бірі ретінде мектептерге ұсынды. Басқа да жақсы жасалған және әдістемелік тұрғыда салыстыра тексерілген оқу құралдары пайда болады. Қазақстанда медиасауаттылықтың жоғары оқу орындарынан бастап білім беру жүйесіне енуі бүгінде жоғары және орта мектептерді де қамтыды, бұл үрдіс одан әрі жалғасады және бастауыш мектептерге, содан кейін базалық деңгейдегі мектепке дейінгі білім беруге әсер етеді деген үміттемін.
Халықтың медиасауатты болуы кез келген елге экономикалық тұрғыдан тиімді. Медиасауатты адамды алдау қиынырақ
Қазақстанда алаяқтық пен интернет-алаяқтық өршіп тұр. Алаяқтық фактілерінің саны ғана емес, соның кесірінен халық айырылатын ақша сомалары да өсті. Медиасауаттылық функционалдық сауаттылықпен тығыз байланысты. Адам ресми құжатты оқып, онда не жазылғанын түсіне ала ма, немесе EGOV қолданбасын пайдалана ала ма? Менің пікірімше, жасөспірімдер электронды үкіметтің қалай жұмыс істейтінін, одан не ала алатынын, өздері туралы қандай деректердің бар екенін, бұл ақпаратты қалай құпия сақтау керектігін, ол басқа жаққа тарап кетпеуі үшін оны қалай пайдалану керектігін білу үшін жоғарғы сыныптарда бұған арнайы сағат бөлу дұрыс болар еді. Бұның интернетке қосылған кез келген адамның, соның ішінде балалардың киберқауіпсіздігі мен деректерінің қауіпсіздігіне қатысы бар.
БАҚ фейк ақпарат тарататын жағдайлар бар ма?
Иә, әсіресе қазіргі әлемде түпнұсқа контент аз. Барлығы бірі-бірінен «копипаст» жасайды және оның үстіне дереккөзді көрсетпейді. РБК, CNN, BBC-ден алады –олар «мүмкін», оны тексерген шығар дейді, бірақ BBC тексерген де болуы мүмкін, мен оларға сенемін. Көп жағдайда жаңалықтар таспасы редакторларында фактчек институты мен дағдысы жоқ болғандықтан, кез келген нәрсе көшірілуі мүмкін. Мынадай жағдай болған. Хантавирус – бұл кеміргіштер тарататын вирус. Қытайда оның кесірінен бір адам қайтыс болды. TengriNews сайтында «Қытайда хантавирус індеті басталды» деген дүрліктіретін тақырыппен жаңалық шықты. Адамдар «пандемия басталды, енді жетпегені хантавирус еді» деп шок болды. Адамдар скриншот жасады, ол WhatsApp-қа кетті. Tengri сайтының өзінде материал көп қаралып, көп рет сілтемесі жіберілді. Кейін редакция материалды шындыққа сәйкес келетіндей етіп түзетті, бірақ оқырмандарынан кешірім сұраған жоқ. Ал оларға зиян келтірілді. Әрбір ірі БАҚ-та фактчек институты және қателік жіберілген жағдайда кешірім сұрайтын ереже болса игі болар еді. Қазақстанда оқырманға арнап редакция жұмысының ережелері жарияланған бір-екі басылымды атауға қиналып отырмын. Айталық Factcheck.kz ережелері әр оқырманға қолжетімді. Велосипед ойлап табудың қажеті жоқ, өйткені BBC журналистік стандарты бар. Оны алыңыз да, өзіңізге лайықтаңыз. Бұл жалған ақпараттан қорғауды ғана емес, жұмыстың сапасын да арттырады.
Қазақстанда фейк жасаушыларды және таратушыларды қалай жазалайды?
Бізде көрінеу жалған ақпарат тарату бабы бар (ҚР ҚК 274-бабы). Әкімшілік айыппұл салудан бастап қылмыстық жауапкершілікке дейін көзделген. Бірақ бұл тиімді деп ойламаймын. Біздің жағдайымызда, және біз мұны көрдік те, бұл заң келіспейтіндерге қысым жасау үшін пайдаланылуы мүмкін. Адамның үнін өшіру немесе билеп төстеушілер туралы жағымсыз нәрсені ашқанды түрмеге жабу үшін. Әлемнің көптеген елінде жалған хабар таратуды реттейтін мұндай заңдар жоқ немесе олар басқаша тұжырымдалған. Олар бар болған жағдайда, бәрібір проблемалы болып шығады. Мысалы, Германияда әлеуметтік желілердің жұмысын реттейтін заң бар, ол жақсы ниетпен әзірленген сияқты, бірақ іс жүзінде сөз бостандығы және Желіде ақпаратты алу мен тарату еркіндігі аясында көбірек проблема әкеледі. Дәл осы заңның кесірінен «Шекарасыз репортерлар» ұйымының рейтингінде Германияның орны төмендеп кетті. Барлық жерде бәрі әр түрлі, бірақ мен мұндай заңдарды қабылдағанда кең қоғамдық пікір ескерілуі керек және қылмыстық кодексте болмауға тиіс екені анық деп есептеймін. Оның әкімшілік кодексте болғаны дұрыс және жеке адам жағдайында оның күші жалған ақпаратты өз бетімен жасамаған, оны жай таратушы болғандарға таралмауы керек. Егер қандай да бір зиян келтірген, дәлелдеуге болатын салдар болмаса, онда кімді және не үшін жазаламақпыз? Адамды адасқаны үшін жазалаймыз ба? Бұл қисынсыз. Редакцияны лицензиясынан айыру түрінде жазалау да ақылға қонымсыз. Есептелетін нұқсанға барабар жауап болуы керек. Біз нұқсанды есептей аламыз ба? Егер есептей алсақ, жауапкершілік болуға тиіс. Егер есептей алмасақ, онда кешіріңіз, бұл заңнама шеңберінде емес. Егер есептей алмасаңыз, онда дәлелдей алмайсыз деген сөз. Сот дәлелдемелерге негізделуге тиіс.
Адамдар осындай ақпаратты таратпауы үшін оларды жазаламай, оқыту керек шығар. Сонда біз жақсы өмір сүреміз.
Шындыққа айналуы мүмкін емес сияқты, бірақ неге идеалист болмасқа? Тіпті медицинада да алдын алу емдеуге қарағанда әрқашан арзан. Кейін көптеген ауруды емдеуден гөрі салауатты өмір салтын ұстану арзанырақ. Биыл Екібастұзда көргеніміздей, апаттың салдарын жойғаннан гөрі, жылу желілерін уақтылы жөндеу арзанға түседі. Мүмкін, сонда салдарын жоюға қыруар қаржы кететін апат болмас еді. Имиджге келген нұқсанды жоюға уақыт керек. Егер біз медиасауаттылыққа үйрету жалған ақпараттың, әсіресе, арам ниетпен жасалған теріс ақпараттың салдарын жоюдан арзан екенін түсінсек, бақытты боламыз. Мүмкін.
«Насихат» – бұл былтыр бір жыл бойы, ең болмағанда, біздегі ақпарат өрісінде жиі айтылған сөз. Насихат дегеннің не екені туралы әркімнің өз пікірі қалыптасқан. Фейк пен насихаттың арасында қандай ортақ нәрсе бар?
Интонация деңгейі – бұл жалпы нәрсе. Мақсат ерекшеленуі мүмкін. Мемлекеттік насихаттың мақсаттары саяси. Насихаттау мен алға жылжытудың аражігін ажырата білу керек. Идеяларды, бағдарламаларды, бастамаларды алға бастыру бар. Мемлекет, сол сияқты саяси партиялар мен азаматтардың топтары да өз мүддесін алға жылжытуы керек. Сенімді деректерге негізделіп, идеяны бұрмаламай немесе онымен манипуляция жасамай алға жылжытсаң, – бұл насихат емес.
Насихаттың бірінші басты айырмашылығы – ол әрқашан бұрмалау, манипуляциялау мен өтірікті қолданады. Екінші – ол сыртқы немесе ішкі жаудың бейнесін жасайды
Көбіне-көп бұл жау жоқ. 70-80 жылдары АҚШ-та сайтан дүрбелеңі басталды. Кинематографтың және бір-екі мақаланың әсерімен бүкіл елде адамдарды құрбандыққа шалатын сатанистер қаптап кетті деген дүрбелең шықты. Ата-аналар балаларын үйден шығармай, полиция мен ФТБ-ге арыз жаза бастады. ФТБ тергеу жүргізуге мәжбүр болды. Қоғамдық есепте ешқандай да сатанистер жоқ екені, олардың АҚШ-тан табылмағаны белгілі болды. Насихат осылай жұмыс істейді. Бұдан да сұмдық мысал – холокост кезіндегі нацистік насихат немесе Руандадағы геноцид кезіндегі Руанда насихаты. Насихат жаудың бейнесін жасап, оны адамгершілік қасиеттен жұрдай ету арқылы жұмыс істейді. Ең сорақысы, бұл сәтте насихатшының өзі де адамшылықтан жұрдай болады.
Коллаждар: Анна Кушнарёва
This project is supported by a grant provided by the U.S. Embassy in Nur-Sultan, Kazakhstan. All opinions expressed are those of the author and do not necessarily reflect those of the U.S. Government or the U.S. Mission to Kazakhstan.
Бұл жоба Қазақстанның Астана қаласындағы АҚШ елшілігінің грантымен жүзеге асырылуда. Материалдарда айтылған пікірлер авторларға тиесілі және АҚШ үкіметінің немесе Қазақстандағы АҚШ елшілігінің көзқарасын білдірмейді.
M