Жасөспірімдер «Сыни ойлау дегеніміз не және ол бізге не үшін қажет?» деп ойға шомады

Мира Жолдыбай

4 қыркүйек 2023

Сыни ойлау дегеніміз не? Бізге мектепте мұны үйреткен жоқ және үйде де бұл туралы ештеңе айтылмайтын – көбіне-көп бұл сөздердің мағынасын ересек болған кезімізде әңгіме контекстінен анықтаймыз. Ең болмағанда менде және өзім араласатын адамдарда солай болды. Оның үстіне, мүмкін, біз медиа факультетінде оқып жүргендіктен болар, бұл істің жөні келіп кетті. Жағдай басқаша болғанда, бәлкім, біз де пандемия кезінде фейк ақпарат легінің әсерімен вакцинаға қарсылардың қатарында болар едік. Мұндай жағдайдың орын алуы әбден мүмкін еді!

Бірде біздің үйге танысымыз қонаққа келді, ол шағын ауыл емханасында терапевт дәрігер болып жұмыс істейді. Бұл коронавирустың «гүлденген» кезі еді, сөйтіп мен одан өзіне қандай вакцина салдырғанын сұрадым. Бұған алған жауабым: ол өзіне және туғандарына жалған анықтама жасапты, өйткені оның пікірінше, вакцина иммундық жүйені әлсіретеді. Бұл фейк адамдардың тұтас бір тобының ойына оп-оңай әсер етуі мүмкін екенінің жарқын мысалы. Абыройы зор бір адамның қателескені жеткілікті – қалғандары домино принципі бойынша оның артынан құлайды. Егер оның туыстарының бірі болғанымда және медиа саласында жұмыс істемегенімде, менің де антиваксерге айналуым мүмкін еді – өйткені өзіме жақын адам және сонымен қатар тиісті саланың маманы маған жамандық тілемейді деп ойлайтын едім. Оның үстіне, көп жағдайда өмірдің қазіргі қарқынымен қаптаған фейктің арасынан ғылыми растау іздеуге уақыт жетпейді – өзіңе ұсынылған дайын нәрсені қабылдау оңайырақ. Сондықтан кейде біз айқын фактілерге емес, сенгіміз келетін нәрсеге илануды жөн көреміз.

Миымыз әрқашан ең оңай жолмен жүруді таңдайды. Жаңа контентті талдау үшін барған сайын көбірек күш салу қажет – гуглда бір сұрау салғанда көп терабайт ақпарат табылуы мүмкін. Сыни ойлау екінші немесе тіпті үшінші планға кете бастады. Ол туралы барлық жерде айтылатын сияқты, бірақ өмір (менің жағдайымда – алаяқтар) аяғыңнан шалғанда ғана шынымен түсіне бастайсың. Бір күні мен «қатерлі ісікке шалдыққаны анықталған» анасын емдеу үшін қаражат жинау науқанын бастаған бір қыздың сторисіне репост жасадым. Мен қатерлі ісіктің қандай түрі анықталғанын, неліктен ақшаны шетелдік банкке аудару керек және оның анасының түр-сипаты қандай екенін – ақырында кімге көмек берейін деп жатқанымды білмедім. Еш ойланбастан ақшаны аударып, репост жасадым, ал бірнеше сағаттан кейін жасаған нәрсемнің бәрін қайта ойладым.

Ең сорақысы, өзімізге жаңа киім таңдауға бірнеше сағат жұмсауымыз немесе жаңа телефон сатып алмас бұрын ол туралы мыңдаған шолуды қарауымыз мүмкін, бірақ анағұрлым маңызды нәрсеге келгенде эмоцияға берілеміз немесе тіпті өзімізді өзіміз жауапкершіліктен босатамыз. Мәселе ауқымы неғұрлым жаһандық болса, ол үшін жауапкершілігіміз соғұрлым азаятын сияқты. Мұны басқа біреуге жүктегіміз келеді, сонда нәтижесі жаман болған жағдайда кімді саусақпен түртіп көрсетуге болатынын білеміз. Бірақ олай болмайды. Иә, басқаларды кінәлауға болады, бірақ істің салдары тек өзімізге ғана тиеді.

Осы ауыр тиетін ойлардан кейін мен түнелдің соңында жарық болатын фактімен бөлісемін – сыни ойлауды кез келген басқа дағды сияқты дамытуға болады. Ол бұлшықет сияқты, яғни егер оны дамытпаса, ол бірте-бірте тонусын жоғалтады. Бір кезде ол қатты әлсіреп, тіпті өз денеңді бақылау қабілетінен айырылуы қаупі бар. Бірақ ойлауға қатысты жағдайда бұл әлдеқайда қорқынышты – ақыл-парасатымызды бақылау әлсірейді. Бұл, өз кезегінде, басқа адамдарға сізге оңай манипуляция жасау және сіз үшін маңызды өмірлік шешім қабылдауға мүмкіндік береді.

Маған ащы сабақ болған аталмыш жағдай сыни ойлау қабілетімді «тонуста ұстауға» үйретті және мен өзім үшін фейк ақпараттан және алаяқтардан қорғанудың үш ережесін белгіледім.

Қарапайым тілмен айтқанда, сыни ойлау – кез келген ақпаратқа күмән келтіру қабілеті. Ал өзіңмен диалог жүргізу – бұл есікті ашатын кілт. Жаңалыққа орай эмоцияға беріліп әрекет етпес бұрын, өзіңізге бірнеше сұрақ қойыңыз:

– Мәтіннің мақсаты қандай?

– Автор қандай деректерге сілтеме жасап отыр?

– Неліктен мәтін күшті эмоция тудырады?

Өзіңізге үш сұрақ қоюға болады, сонда көп нәрсе өз орнына келеді. Манипуляцияға қарсы бойтұмар сияқты.

Қателігіңді мойындай білу тек өзіңді ғана емес, жақын адамдарыңды да фейктен қорғауға көмектеседі. Бұл жерде қандай байланыс бар? Мысалы, вакцина мен аутизмнің өзара байланысы туралы теорияны әлі күнге дейін белсене таратып жүрген адамдарды алайық. Бұл зерттеу деректерінің шынында қисынсыз екені және оның жетекші авторы Эндрю Уэйкфилдтің алаяқтығы әшекере болғаны бұрыннан белгілі. Бірақ мұны насихаттай беретін адамдар үшін өз ұстанымы қате екенін мойындаудан гөрі, ол теріске шығарылмағандай жүре беру оңайырақ. Осылайша олар өтірікті таратушыларға айналады. 

Сенімді дереккөздегі жаңалықтарды оқу қырағылықты дамытады, бұл болашақта ақпараттың жаңалық немесе фейк екенін тезірек анықтауға көмектеседі. Ең бастысы, бір дереккөзге соқыр сенім болмау керек. Жаңалық бір-бірінен дәйексөз келтірмейтін бірнеше дереккөзбен расталуы керек.

Айта кету керек, бұл ережелер мені астам адам етпейді. Бір көргеннен фейк пен шынайы жаңалықты ажыратамын деп айта алмаймын және өзімді барлық нәрсенің байыбына баратын адаммын деуден аулақпын. Кейде эмоция басым түсіп, деректермен жұмыстың бүкіл тәжірибесі еш болады – бұл қалыпты жағдай. Барлығымыз да ең алдымен адам екенімізді және қателесуге құқығымыз бар екенін ұмытпаған жөн. Тек мұндай қателіктердің аз болғанын қалаймын, сол үшін сыни ойлауың бір күні мүлде рудимент болып қалмауы үшін оны дамытуға аз да болса көңіл бөлу керек.

Ақырында, сыни ойлау – бұл жалған ақпаратпен күрес қана емес. Бұл бір жағынан бізге таңдау еркіндігін береді, басқа біреудің пікірінің жетегінде кетпеуге көмектеседі. Әрине, бұл уақыт пен күш-жігерді қажет етеді, бірақ бұл бағаға тұрарлық емес пе?

Коллажтар: Manshuq