Әсел Балтабаева

25 қараша, 2021

Өте көп нәрсеге онлайн қол жеткізуге болады және бұл үрдіс жалғаса бермек. Соңғы онжылдықтарда біз сөзсіз артықшылыққа ие болдық – бұл планетаның ең шалғай жерлеріндегі адамдармен «байланыста болу», ақпарат бөлісу және белгілі бір тәжірибе алмасу мүмкіндігі. Егер бұрын ең «таңдаулы» ақпаратқа қол жеткізу үшін планетаның «артықшылықты» деп аталатын жерлерінде болу қажет болса (мысалы, үздік университеттер мен зерттеу орталықтары шоғырланған Американың Массачусетс штатындағы Бостон сияқты), қазір көп жағдайда географиялық шекара жойылып барады. 

Көптеген білім беру процестерін онлайн режимге көшіріп жатқан қазіргі әлемнің тағы бір үлкен артықшылығын атап өткім келеді – бұл оқу процесін кастомизациялау, яғни тігінші сияқты өзіңе лайықтап «пішу» және әр студенттің мүддесі мен болашақ мақсаттарын ескере отырып оған арнап жеке бағдарлама құру мүмкіндігі. Бұрын міндетті әрі қолайсыз бағдарламаның бір бөлігі болған, бірақ студентті аса қызықтырмайтын немесе оған пайда әкелмейтін курстарға барудың қажеті болмай қалды. Әлбетте, белгілі бір маңызды тұстардың – адами қарым-қатынастың жоғалатыны сөзсіз, бірақ менің ойымша, мұның артықшылығы кемшілігінен әлдеқайда асып түседі.

Әрине, болашақта барлығы қалай дамитыны нақты салаға да байланысты. Менің саламда, мысалы, зерттеу мен эксперимент жүргізу үшін физикалық тұрғыда лабораторияда болу қажет.

Ғылым саласында жұмыс істейтін әйел ретінде мен кәсіби қызмет пен жеке өмірдің үйлесімін табамын. Бұл жағынан маған екеуін «қоса өру» тәсілі көмектеседі. Мысалы, мен кенже қызымды басқа қаладағы дәрігерге апарып, сол қалада жұмыс істейтін әріптесіммен кездесу мүмкіндігін пайдаландым. Іскерлік кездесуге немесе конференцияға балаларымды өзіммен бірге алып баруым да мүмкін еді. Иә, бала болғаннан кейін, олар кейде шулауы немесе қолайсыз уақытта ойнай бастауы мүмкін еді. Мені мінеп-шенеп, «кәсіпқой емес» деп санайтын адамдардың болғанына күмәнім жоқ. Бұл олай емес, мұның бәрі сіздің кәсіби деңгейіңізді төмендетпейді. Мұны білу маңызды және басқаша ойлайтындарға назар аудармау керек.

Көңіліңізге жағатын және шабыттандыратын саланы таңдаңыз. Сіздегі мотивация қиын кезеңде алға жүруіңізге және жолда кездесетін қиындықтарды жеңуге көмектеседі. Жоспар құрыңыз, мақсатты белгілеңіз және кедергі атаулыға қарамастан, еш алаңдамастан, алған бағыттан таймаңыз. 

Сұранысқа ие болатын дағдыларға келетін болсақ: өзіңіздің күшті жақтарыңызды анықтап, дамытыңыз және осының негізінде мансап құрыңыз. Мен 15 жасымда Беларусьтен Израильге қоныс аудардым. Израильдің озық техникалық жоғары оқу орнында докторлық дәреже алғаннан кейін, ғылыми және академиялық жолымды жалғастыру үшін Йель университетіне шақырылдым. Бүгінде АҚШ-та ғылыми қызметті жүргізіп жатырмын. Менің ойымша, бұл тәжірибе маған көптеген бәсекелестік артықшылық берді, өйткені әртүрлі мәдениеттердегі ең жақсы нәрсені бойыма сіңіре алдым. Бұған қоса, бұл бейімделгіш пен төзімділік қасиеттерін дамытады. Бұл дағды әрқашан қажет етіледі.

Өткен жылы пандемия бүкіл әлемді виртуалды аудиторияларға көшірді, енді барлығымыз қашықтан оқытып, қашықтан оқи аламыз. Менің өзім мұның анық мысалымын: қазір мен Ұлыбританияда жүрмін, оқу орным Жаңа Зеландияда, ал студенттерім Қытайда! Бұл өте тамаша, өйткені мен ақпаратты қандай тәсілмен жеткізе алатынымды толық басқарып отырмын. Дәрістердің аудио және бейнежазбаларын пайдалана аламын және студенттер сабаққа физикалық тұрғыда келе алмаса да, оларға үйлерінде сабақ бере аламын. Бірақ мұның кемшілігі де бар: олардың жауаптарын және сабақтарымды іс жүзінде меңгеру деңгейін тиімді басқара алмаймын. Студенттер өте қашық болып көрінеді және бізге жеке қарым-қатынас жетіспейді.

Заманауи технологиялар студенттер мен мұғалімдерге цифрлық форматта жұмыс істеуге мүмкіндік берді. Оқыту барысындағы жағдайда интерактивті технологиялар оқушылардың бірлесіп жұмыс істеуіне көмектеседі. Мысалы, Google құжаттары қатысушыларға нақты уақыт режимінде экранда түсініктеме жазуға және ортақ нәрсе жасауға мүмкіндік береді.

Соңғы он жылда білім беруде топтық жұмысқа көбірек көңіл бөлінеді – оқушылар топтарға бірігіп, ортақ мақсатқа жету немесе проблеманың шешімін табу үшін жұмыс жасайды. Жаттап алу азайды және problem-solving, яғни белгілі бір мәселенің шешімін табу көбейді.

Олар өздерінің оқуына көбірек жауапкершілікпен қарайды және өз идеялары мен жобаларын дамытады деп күтілуде. Learning by doing, яғни «тәжірибеде, іс жүзінде үйрену» моделі үйреншікті болып кетті. Ал студенттерге бәрін дайындап беріп, не істеу керек екенін түсіндіріп беруге келіп саятын ескірген формат өткеннің еншісінде қалды.

Менің Қытай мен Жаңа Зеландиядағы колледж бен университеттерде сабақ беруден көп жылдық тәжірибем бар. Қытайда технологияларды пайдалану көп есе өскеніне қарамастан (әсіресе пандемия кезінде), онда дәстүрлі оқыту тәсілдері әлі кең тарағанын атап өткім келеді. Студенттері де жаңа зеландиялық студенттерден қатты ерекшеленеді. Олар өте енжар және өздері ой қорытудың орнына бүкіл ақпаратты мұғалімдерден аламыз деп күтеді. Мұндай жүйеде мұғалімдер – авторитарлық фигуралар, және студенттердің оқуы үшін жауапкершілік толығымен солардың мойнында деп саналады. Жаңа Зеландияда студенттер өз бетінше жұмыс істеуге дағдыланып, өздеріне көбірек жауапкершілік алады. Бұл елдің студенттері өз жұмысына көбірек қызығушылық танытады және өз идеяларын көбірек ұсынады.

Болашақта көзбе-көз семинарлармен қатар онлайн оқу көбірек болады деп ойлаймын. Білім беру саласындағы зерттеу көрсеткендей, дәріс оқу форматы оқыту үшін тиімсіз, өйткені студенттер енжар болып қалады. Видеоға жазылған дәрістердің артықшылығы бар, өйткені студенттер оларды өздеріне ыңғайлы қарқынмен қарай алады. Flipped learning моделі – төңкерілген оқу – яғни сабақтың мазмұны студенттерге цифрлық түрде жеткізілетін, содан кейін оқушылар мен мұғалім тапсырмаларды бірлесіп орындайтын бетпе-бет оқыту «семинары» өтетін модель қалады деп ойлаймын. Контент жеке адамдарға жазба түрінде жеткізіледі, ал семинарлар неғұрлым интерактивті болады.

Мәселенің шешімін таба және әзірлей білу керек болады. Сондай-ақ адамдардың бір ғана мамандықты ұстануының қажеті жоқ. Айталық, көптеген дизайн студенттері «дизайнерлік» жұмысқа бармайды, оның орнына ұйымның бір бөлігінде жұмыс істей алатын, сонымен қатар қажет болған жағдайда әртүрлі бөлімдер мен рөлдер арасында ауыса беруіне болатын «индустрияға» барады. 

Терең білім болуы талап етілетін медицина сияқты салалар үшін университеттік білім оқудың басы ғана болады және айтарлықтай жалпы сипатта болады. Жұмыс істей бастағанда, олар қазірдің өзінде үздіксіз білім алуын жалғастыруда. Сондай-ақ белгілі бір саланың маманы болу үшін үнемі оқу қажет.

Болашағын ойлап мамандық таңдайтын жастарға өздерін ең көп қызықтыратын кәсіпті таңдауға кеңес беремін. Менің жасымдағы көп адамды білемін, олар ең тиімді деп санайтын мамандықты таңдап, бұл жұмыс ұнатпайтынын байқады, содан кейін олар мамандығын ауыстырып, ақырында жақсы көретін ісімен айналысатын болды. 

Егер студенттерге кеңес берер болсам, ол мынадай болар еді: «Белсенді оқушы болыңыз. Жауаптарды өзіңіз іздеңіз және мұғалім сізге дайын әрі мінсіз шешім береді деп күтпеңіз. Сондай-ақ, «дұрыс» жауаптарға күмән келтіруден қорықпаңыз. Әрқашанда бір мәселені шешудің көптеген жолы бар. Сіз ойлағандай, сізден күткен нәрсені емес, өзіңізді қызықтыратын нәрсені жасаңыз».

COVID-19 пандемиясына байланысты онлайн және қашықтан оқыту кенеттен міндетті болып, университеттер мен мектептер соған көшуге мәжбүр болды. Әрине, бұрын да сабақ беру/оқыту көлемі біртіндеп айтарлықтай дәрежеде онлайн режимге ауыстырылды, барған сайын көбірек материал интернетте қолжетімді болды. Бірақ пандемия білім беру мекемелерін ең қысқа мерзімде өзгеруге мәжбүр етті. Ендігі басты мәселе – бұл тұрақты өзгеріс пе, әлде біз әлі де COVID-19-ға дейінгі status quo қалпымызға ораламыз ба?

Онлайн оқытудың артықшылығы – оқушылар кез келген уақытта материалдарға қол жеткізе алады. Ал басты кемшілігі, менің ойымша, студенттердің басқа студенттермен және мұғалімдерімен әлеуметтік байланысын жоғалтатынында. Болашақта бізде негізінен өзіндік «бленд» – дәстүрлі бетпе-бет оқыту мен онлайн курстардың үйлесімі болады деп ойлаймын.

Соңғы жылдары университеттерде болып жатқан процестер дүние жүзіндегі офистік ортада болған жағдайға өте ұқсас. Яғни, жұмыс онлайн режимге көшті, ал офис қызметкерлері студенттер сияқты қашықтан жұмыс істеп жатыр. Бұл өзгерістердің қаншалықты түбегейлі және ұзақ мерзімді болатынын болжау қиын. Айта кететіні, білім алу процесін коронавирустық дағдарыс кезінде бастаған студенттердің алған тәжірибесі бұрынғы студенттерге қарағанда мүлдем басқаша. Атап айтқанда, олар университетте оқудың көптеген аса маңызды әлеуметтік аспектілерінен құр қалды. Бұның ұзақ мерзімді перспективада студенттерге қалай әсер ететінін айту әлі ерте. Әрине, офистерде істейтін адамдар, егер жұмыс толығымен қашықтан жасалса, қызметкерлер идеяларын бөлісу және бірлесіп жұмыс істеу мүмкінгін жіберіп алады деп алаңдап отыр. Бұл жағдай студенттерге де қатысты шығар.

Бүгінгі күні студенттер әр замандағы студенттер сияқты дәл бұрынғыдай тапсырма орындап, тура сол әрекеттерді жасайды (зерттеу жұмыстарын жүргізеді, эссе жазады). Заманауи технологиялар ақпаратқа қол жеткізуді айтарлықтай оңайлатады, бірақ біздің осы ақпаратты қалай өңдейтінімізге қатысты жаңа проблема тудырады. Сонымен қатар, студенттердің (және олардың ата-аналарының) университеттік білім қандай болуы керектігі жайында белгілі бір үміті бар. Бұған дәріс, семинар, кітапханада оқу және емтихан сияқты көптеген дәстүрлі тәжірибе кіреді.

Жаңа технологиялар әлемге қандай әсер ететінін және оның қаншалықты жылдам болатынын болжау әрқашан өте қиын. Мысалы, осыдан бірнеше жыл бұрын адамдар пилотсыз автомобильдер жақын арада жүргізушілерді жұмыссыз қалдырады деп болжам жасаған. Бірақ іс жүзінде болған нәрсе – технологиялар олар күткендей мүлдем қарапайым емес болып шықты. Сонымен қатар, онлайн-шопингтің дамуы және интернетте сатып алудың өсуі жүргізушілердің азаймай, қайта көбірек болғанын қажет етеді дегенді білдіреді. Десек те, қызмет көрсету және медициналық мамандықтар саласында істейтін адамдардың көбірек қажет болатыны даусыз сияқты. 

Болашақ мамандықтарға қатысты менің кеңесім бұрынғыдай болады: өзіңізді қызықтыратын нәрсені жасаңыз, өйткені өзіңізге қызық дүниені үйренуден көп нәрсе аласыз. Бүгінгі таңда икемді және шығармашыл болу қабілеті қажет. Бұл сонымен қатар университетте қандай мамандыққа оқысаңыз да, мансап нұсқаларының көп екенін білдіреді. Егер бүгінгі студенттерге бір кеңес бере алатын болсам, ол мынадай болады: «Ынтамен оқы, бірақ сабақтың барысынан рахат алуды ұмытпа!»

Мұқаба: Азиза Киреева

Фотографии предоставлены героями материала