ӨМIР
Неліктен инклюзия саласындағы мамандықтардың болашағы зор?
Инженерлер біздің өмірімізді қалай автоматтандырса да, эмпатияға және адамдармен байланысқа негізделген салалар әрқашан болады. Олардың бірі – инклюзия, нейротипті адамдар мен дамуының ерекшелігі бар адамдардың өзара әрекеттесуі. Бұл саланың болашағы неліктен зор екенін түсіну үшін Қазақстанда инклюзияны дамытып отырған адамдармен әңгімелестік.
Manshuq
Инклюзия және өнер
Катерина Дзвоник – «Дәлме-дәл әрекет» (Действие буквально) инклюзивті театр лабораториясы кураторларының бірі, онда кәсіби әртістер және дамуының ерекшелігі бар (Даун синдромы мен аутизм спектріндегі бұзылуы бар) адамдар жұмыс істейді. Біз Катеринадан жұмысты қалай сәтті ұйымдастырып жүргенін және дамуының ерекшелігі бар әртістердің импровизациясы не себепті сәтті болатынын сұрадық:
«Біздің инклюзивті лаборатория «көлденең театр» форматында жұмыс істейді. Бұл процестің кез келген қатысушысына тең мүмкіндік алуына жол ашады. Бұл репетиция процесіне қатысты, онда лабораторияға кез келген қатысушы, дамуының ерекшелігі бар немесе жоқ екеніне қарамастан, қалаған нәрсені жасай алады. Біздің көркемдік процестің негізі – импровизация, жағдайдың өзі осылай қалыптасты. Егер театр саласының көптеген кәсіпқой мамандары үшін импровизация күрделі нәрсе болса, біз үшін бұл формат өте қолайлы, дамуының ерекшеліктері бар қыз-жігіттер оны жақсы қабылдайды.
Қазақстан қоғамында дамуының ерекшелігі бар адамдар негізінен әлеуметтік қарым-қатынастан оқшауланады, елден ала бөтен тұрады
Сәйкесінше, ерекшеліктері бар біздің әртістерімізде өзіндік дүниетаным, әлдебір сезгіштік пайда болды, ол біздің театрға ойдағыдай сәйкес келеді. Өйткені адамның әлеуметтенуі неғұрлым төмен болса, ол көркемдік шындықты соғұрлым өткір, керемет, әдемі қабылдайды. Мысалы, мен кәсіби әртістермен жұмыс жасағанда: «Ой, білмеймін, онда не істеу керегін мүлде түсінген жоқпын» деген сөзді естуім мүмкін. Ал ерекшелігі бар қыз-жігіттерде мұндай сәт мүлде болмайды. Олар үшін қызықты жағдай жасасаң, олардың қиялы оянады, содан кейін басқа ештеңе істеуің қажет емес. Олар кәсіби білімі бар адам әркез ойлап таба бермейтін керемет нәрселерді жасайды. Ал ерекшеліктері бар қыз-жігіттер мұны оңай жасайды, яғни олар «Не үшін?» және «Неге?» деген сұрақтарды мүлде қоймайды.
Жұмыс істеп келе жатқан үш жылдың ішінде «Дәлме-дәл әрекет» лабораториясы екі үлкен спектакль қойды. «Вавилон мұнарасы» деп аталатын бірінші спектакльді питерлік режиссёр Борис Павлович қойды, ұзақ уақыт инклюзия тақырыбымен жұмыс істеп жүрген ол алдымен зертхананың кураторы болды. 2021 жылдың көктемінде инклюзивті лаборатория Катерина Дзвониктің өзі режиссёр болған «Той» атты екінші спектакльді назарға ұсынды.
Катерина Дзвоник:
«Лабораторияда біз диагнозбен жұмыс істемейміз және түзетумен айналыспаймыз. Бұл өте маңызды нәрсе. Өйткені біз әуел бастан бұл таза өнер болады, жағдайдың қалай қалыптасатынын көреміз деп шештік. Әрине, жұмыс барысында диагнозға аздап бейімделу керек, бірақ бұл репетиция кезінде өздігінен реттеледі. Біз түзетуге назар аудармаймыз, бірақ интенсив кезінде, яғни спектакль шығарып, бір ай бойы күн сайын жаттығатын кезде бізбен психологтар жұмыс істейді.
Біз жұмысқа енді кірісіп, қыз-жігіттермен таныса бастағанда, бізде өте қарапайым жаттығу болды – сахнаға шығып, адамдардың өзіңе қарауына мүмкіндік беру. Сахнаға шығасың да, аудиторияның алдында тұрасың. Бұл көпшілік алдында жүріп-тұру дағдысын дамытады, абыржымауға, ұялмауға көмектеседі. Бұл бір уақытта күрделі және қарапайым жаттығу. Жұмыстың басталуынан бастап дамуының ерекшелгі бар әртістеріміз «Сахнаға қашан шығуымызға болады?» деп сұрауын тоқтатқанға дейін шамамен бір жыл қажет болды.
Қыз-жігіттер басты нәрсені түсінді: егер бірдеңені қаласаң – оны істейсің
Бұл да біздің қоғамда адамдардың оларға қалай қарайтыны және тәрбиелейтіні жайындағы мәселеге қатысты – олардың өз еркі жоқ.
Бізге аутизм спектріндегі проблемасы бар адамдарда қиял жоқ, оларды ештеңе қызықтырмайды деп айтты. Бізге Даун синдромы бар адамдарда абстрактілі ойлау қабілеті жоқ деп айтылды. Тіптен олай емес! Егер оларда қиял мен абстрактілі ойлау қабілеті болмаса, олар қалжыңдамас еді. Бұл өте айқын көрсеткіш, біздің әртістер небір әзіл айтып, қалжыңдасып жатады! Барлық нәрсе тәсілдемеде: ерекшелігі бар адам өзінің қасиеттерін көрсете алатындай жағдай жасау маңызды».
«Дәлме-дәл әрекет» инклюзивті лабораториясы – әзірге дамуының ерекшеліктері бар адамдарға жалақы төлейтін Қазақстанның мәдениет саласындағы бірден-бір жоба. Әуел бастан-ақ лабораториядағы адамдардың бәрі бірдей жалақы алады деп ұйғарылды.
Катерина Дзвоник:
«Өзгешелігі бар адамдармен жұмыс істейдің басты ерекшелігі – адалдық шығар. Өйткені егер өтірік айтсаң, олар бірден біліп қояды. Айта кететіні, труппада жұмыс істейтін нейротипті қыз-жігіттер жұмыс барысында өте қатты өзгерді. Бәріміз қатты өзгердік. Бізде шындық сезімі оянды (мен үшін театрдағы өте құнды нәрсе осы). Өйткені ерекше қыз-жігіттердің жанында жасандылыққа орын жоқ, тіпті әдеттегі конвенционалды (жалпы қабылданған) мағынада ойнау мүмкін емес. Мұның жалған көрінетіні соншалық, тіпті бәрі құртылады. Яғни, бұл қыз-жігіттермен қарым-қатынас жасау үшін бойыңызда балаларға тән әлдебір қызығушылық болуы керек. Дамуының ерекшеліктері бар балалар үшін бұл «кіріктірілген» функция, ал кәсіпқойларда мұндай қасиет осындай адамдармен қарым-қатынас жасаудан пайда болады. Бұл жерде ешқандай қиындық жоқ, бірақ әр уақытта – әр репетицияда өте қызықты зерттеу болады.
Егер сіз менен: «Мұның бәрінің театрға қандай қатысы бар және неге бұл саланы автоматтандыруға болмайды?» – деп сұрасаңыз, мен «Барлық мәселе қателесу мүмкіндігінің болуында» – деп жауап беремін. Мәселе мынада, егер біз музыка, бейнелеу өнері, театр сияқты сезім арқылы қабылданатын дүниелерді алатын болсақ, онда ең басты және керемет нәрсе – бұл қателік.
Тек адам ғана қателік жасай алады. Машина бұған қабілетсіз
Адам қателік жасағанда, көрермен де, контент жасаушы да катарсис орнаған ортақ аймақта ақиқат сәтінің нақ өзін бастан кешеді, менің ойымша, адамдар театр, кино, концертке және т.б. сол үшін барады. Адам концентрат, яғни өз өмірінің қысқа да нұсқа көрінісін шолғысы келеді, ал әртіс әлдебір энергия өткізуші рөлін атқарып, содан кейін бұл энергия көрерменге өтеді. Бұл екі бағытта жұмыс істейтін синергия. Бұл адам басынан өткеретін ең керемет нәрсе, оны тікелей байланыс арқылы ғана алуға болады».
Инклюзия және психология
Алла Окишева аутизм спектрлі бұзылуы және дамуының басқа да ерекшеліктері бар адамдарға көмектесетін «Жарықтың сәулесі» қорында жұмыс істейді. Ол әріптесі Алёна Шевченкомен бірге «Дәлме-дәл әрекет» инклюзивті лабораториясы спектакльдерге дайындалған кезде жұмыс істеді.
Алла Окишева:
«Театр лабораториясы үшін біз театрда өтетін арт-терапия мысалының негізінде инклюзия туралы зерттеу жүргіздік. Екінші спектакльге дайындық кезінде біздің мақсатымыз сәл өзгеше болды – біз әр әртістегі өзгерісті және оның қалай болғанын көргіміз келді. Қазір әріптесім екеуіміз жаңа зерттеуімізде қыз-жігіттердің әр түрлі аспектіде өздерін қалай көрсеткенін сипаттаймыз, бұл: мазасыздық, ұжымдағы мінез-құлық, тұлғалық өзгерістер.
Өзгерістердің бар екені анық! Бұл ерекшеліктері бар адам шынында да өзін қоғамның бір бөлігі ретінде сезіне бастайтындықтан болады
Ондағы барлық қыз-жігіттер жалақы алады, оларда жауапкершілік бар, олар мұнда өздерінің керек екендерін біледі. Көрермендер әртістердің қайсысы ерекшелігі бар қыз-жігіт екенін, ал қайсысы кәдімгі актёр екенін анықтай алмайтын кезде оларды көру өте қызық! Жай ғана залда адамдардың қасында отырып, олардың осыны талқылап жатқанын естисің. Мұның жалғыз себебі – өзгеріс бар. Көп адамда мазасыздық азаяды, яғни қыз-жігіттер олардың денсаулығы мен диагнозы шеңберіндегі өзгерістер туралы емес, кәсіби дағдылар туралы айтатын деңгейге жетеді. Бұл адам белгілі бір деңгейге көтеріліп, енді оған тек жақсырақ ән айтуды, неғұрлым әдемі қозғалуды, ырғақты үйрену керек болатын кез. Менің ойымша, бұл ең үлкен жетістік. Дамуының ерекшелігі бар адамдар сіз бен бізге қалыпты жағдай шегін жоюға көмектесіп жатқан сияқты. Өйткені, оларға қарап, әрқайсының өз нормасы бар екенін жақсырақ түсіне бастайсың».
Инклюзия туралы әңгімеде Алла психологиялық қолдау көбіне дамуының ерекшелігі бар адамдарға ғана емес, олардың ата-аналарына да қажет екенін атап өтті:
«Кез келген диагнозы бар баланың ата-анасы болған кезде адамдар өзіне қажет нәрсенің бәрін ысырып қойып, өмірінің бес-он жылын баласын емдеумен өткізеді. Олар өздерінің қандай да бір қажеттілігі туралы ойланбайды, ойының бәрі осы диагноз және баланы бұл күйден шығару қажеттігі туралы. Осылайша, біріншіден, олардың өз өмірі ұмыт қалады, екіншіден, балаға қатысты маңызды нәрсе – диагноз аясындағы көрсеткіштерін жақсарту ғана емес, сонымен қатар оған кәдімгідей жақсы өмір сүруге мүмкіндік беру керек деген ұмтылыс жоғалады!
Әдетте балалар ата-анасының істегенін қайталайды, бірақ отбасыда ерекше бала пайда болғанда, ата-аналар көбіне оның істегенін көшіреді. Егер бала гиперактивті болса, онда ата-ана да гиперактивті болады; егер бала агрессивті, ал тонусы төмен болса – ата-анасы өзі байқамастан бұл қасиеттерді қабылдайды. Сондықтан егер ата-ана өзінің қасиеттерін жақсарту бағытында жұмыс істей бастаса, онда ол баласымен де жұмыс істей бастайды.
Өзіңізді өзгерту арқылы баланы да өзгертуге болады. Бұл өзара алмасу.
Әрине, барлық ата-ана классикалық қателік жасайды. Типологияда ерекше балалардың ата-анасының негізінен кең тараған екі түрі бар. Біріншісі «күрік тауық» деп аталады, яғни бұл бәрінің қамын жасайтын, баласын ғана ойлап, өз қажеттіліктерін мүлдем ұмытып кететін адамдар. Нәтижесінде бала белгілі бір дәрежеде эгоист болып өседі, өйткені жағдайы түгел жасалып қойған соң, оның қолынан келетін нәрсе аз. Екінші түрі – «елес ата-ана». Яғни, ата-ана балаға күтім жасайды, тамақтандырады, емдейді, бірақ оған эмоциялық тұрғыда бауыр басып кетпейді. Балалар әр түрлі – көп сөйлемейтін, тұйық, эмоцияға сараң, жылауық болады. Бұл жағдайда ата-ана да суық болып кетуі мүмкін, сөйтіп эмоционалды байланыс үзіледі. Бала өз бетінше, ал ата-ана өз бетінше жүреді. Әлбетте, бұл екеуіне де өте қиын. Сондықтан ата-аналарға осындай қателіктерін көруге көмектесу керек. Егер адам проблеманы шешуге дайын болса, өзгеріс жасағысы келсе, менің оған беретін көмегім – жойылған байланыстарды қалпына келтіру, өзін және баласын сол қалпында жақсы көруге, өзін кінәлі сезінуін тоқтатуға және толыққанды, бақытты өмір сүруге үйрету».
Пандемия кезеңіндегі инклюзия
Светлана Савина – Даун синдромы бар жеті жасар баланың анасы, «Күн бала» қорының негізін қалаушылардың бірі. Ол Даун синдромы бар ерекше балалар мен жасөспірімдердің ата-аналарымен кәсіби жұмыс істеу үшін бухгалтер кәсібін қойып, психолог мамандығын игерді. Ол пандемия кезіндегі жұмысы туралы әңгімеледі және дамуында ерекшелігі бар балалардың дамуы үшін бұл процеске ата-аналардың «қосылуы» жеткіліксіз, бұған педагогдарды тарту қажет екені туралы айтты:
«Біздің қорда әр түрлі жастағы балалармен істейміз – алты айлық балалар да, жасөспірімдер де бар. Жұмыс форматы – жеке немесе төрт адамға дейінгі шағын топтар. Балалармен әр түрлі мамандар: психолог, дефектолог, логопед, нейропсихолог және ЕДТ маманы жұмыс істейді. Пандемия мен қатаң карантин кезінде барлық сабақтарды онлайн форматқа көшіруімізге тура келді. Бұл, бір жағынан, Қазақстанның әр түрлі қалаларындағы ата-аналарды қамтып, олармен дамыту әдістемесін бөлісуге мүмкіндік берді. Ал екінші жағынан, бұл ерекше балалардың ата-аналарына түсетін онсыз да үлкен жүктемені арттырды.
Көптеген қиындық та бар – мысалы, бір маман баламен жұмысты қалай ұйымдастыру керек екенін біледі және отбасының даму жолын белгілейді. Ал пандемия басталған кезде мұның бәрі ата-ананың міндетіне айналды – олар бір жағынан маман, педагог болуға және сонымен бірге ақша табуға тиіс. Бірақ ата-ананың бәрі бірдей балаларымен жұмыс істей алмайды, сондай-ақ балалардың барлығы бірдей ата-анасын тыңдай бермейді. Мысалы, ұлым мені ана ретінде қабылдайды. Мен оны дамыту форматтарының бірін ана ретінде әрекет етіп іске асырамын. Сонымен қатар, баламды даму үшін қажетті нақты нәрсені менімен бірге отырып істеуге ынталандыру өте қиын.
Бұл педагогтың қатысуы өте маңызды болатын басқа формат
Ақыр соңында, адамның бойында жаратылысынан бітетін педагогикалық қабілет деген нәрсе бар, сондықтан педагог болу әр ананың қолынан келе бермейді. Бұл оның баласы, оны, әлбетте, жақсы көреді, бірақ оған бірдеңе үйретуге бәрінің қабілеті бола бермейді. Мұнда белгілі бір машықтар мен энергия қоры қажет. Мен өзім психолог ретінде жасөспірімдермен жұмыс істеймін және бұған қаншалықты көп эмоция салу керек екенін түсінемін. Сонымен қатар, менің жұмыс кестем күнделікті емес және таңертеңнен кешке дейін емес. Ал ата-ана, әсіресе, пандемия кезінде, жұмыс күнін аяқтағаннан кейін, баласын мақсатты түрде түзетумен айналысады деп күтілуде. Иә, мұның бәрін ойын ойнау, бірге уақыт өткізу түрінде шешуге болады, бірақ әр ата-ананың бұл жұмысты бейберекет емес, дұрыс, сауатты түрде орындау үшін жеткілікті деңгейдегі кәсіби машығы бола бермейді.
Бұған қоса, энергия ресурсы да әркез бола бермейді. Психология тұрғысынан білетінім, көптеген ата-аналарымыз шаршаған, эмоция жағынан қажыған. Ал бала – құдды «батарейка» деуге болады, ол үнемі энергия құйылуын қажет етеді.
Сондықтан дамуында ерекшелігі бар балаларды ғана емес, кез келген балаларды дамыту үшін жақсы педагогтар керек және де бұл жұмыстың онлайн емес, оффлайн режимінде жүргізілуі өте қажет
Себебі, экран арқылы эмпатия мен эмоционалдылықты дамыту, бірдеңені мақұлдап отырғаныңызды білдіру және оған жауап ретінде бақытты баланың көзінің жайнағанын көру өте қиын. Ең бастысы, бұл режимде жанасу арқылы қарым-қатынас жасау мүмкін емес, ал бұл Даун синдромы бар балалар үшін аса маңызды қажеттілік».
Светлана, біздің алдыңғы кейіпкеріміз Алла сияқты, ерекше балалардың ата-аналарымен психолог ретінде жұмыс істейді. Сенбі күндері ол мектепті бітірген және Қазақстанда дамуының ерекшелігі бар адамдарды жұмыспен қамту саласы әлі жетілмегендіктен іс жүзінде қызметтен бос қалған Даун синдромы бар жасөспірімдер тобына жетекшілік етеді. Даун синдромы мен басқа да менталды ерекшеліктері бар адамдардың ересек болғанда өз орнын табуы – сирек кездесетін жайт. Бірақ, бақытымызға орай, мұның жағымды мысалдары пайда бола бастады – біздің келесі кейіпкеріміз олардың бірі туралы әңгімелейді.
Театр мен кинодағы инклюзия
Данияр Мүсіровтің фотожурналистика саласында жұмыс істеп келе жатқанына 10 жыл болды, оның кейіпкерлері – көбіне-көп менталды денсаулығы әр түрлі адамдар. Сондықтан ол өзінің алғашқы деректі фильмін осы тақырыпқа арнауды шешті. Дебюттік фильмнің кейіпкері «Дәлме-дәл әрекет» инклюзивті театр лабораториясы актёрларының бірі Алмас Насруллаев болды. Премьера қыркүйек айында Internews ұйымдастырған Деректі фильмдер мектебінің шеңберінде өтеді.
Данияр Мүсіров:
«Мүмкін, біреулер бұл фильмнің мақсаты «аяушылық туғызу» деп ойлайтын шығар, бұл әдейі жасалған. Бірақ бірден айтарым: жоқ, олай емес. Фильм бұл туралы емес. Мен өзіме басқа мақсат қойдым – дамуының ерекшелігі бар жандарға адамдар аяушылық танытып қана қоймай, сонымен қатар оларға сүйсінетінін, мақтан тұтатынын, жақсы көретінін және қадірлейтінін көрсету.
Фильм кейіпкері Алмаста Даун синдромы бар. Мен бұл синдромның әр түрлі формасы, ерекшелігі бар екенін түсінемін, бірақ бұл жағдайда сенімді түрде айта алатыным: Алмас пен оның «Дәлме-дәл әрекет» театрындағы әріптестері шынымен де өте қызықты адамдар, олардың әрқайсысының өз әлемі, армандары мен мақсаттары бар. Мүмкін, бұл балаларға үйде көбірек көңіл бөлінген, әлеуметке тарту үшін олармен жұмыс жасалған болар, сондықтан олар өздерін еркін сезінеді және қысылып-қымтырылмайды. Кейде тіпті олардың даму ерекшелігі бар екенін де ұмытып кетіп жүрдім, олардың ортасына қосылуға тырыстым, бірге кофе ішуге бардым және олардың фильмдер, әртістер туралы әңгімелеріне араластым.
Маған Алмас туралы объективті түрде айту қиын. Түсірілім кезінде біз онымен жақсы дос болдық!
Ол ашық, шыншыл, көңілді жігіт. Мен шындықты бетіңе айтатын осындай адамдарды жақсы көремін. Жалпы, фильм түсірілімі кезінде жұмыс істегенде байқағаным, бұл қасиет Даун синдромы бар адамдарға тән екен. Сондықтан фильм түсірілген әр күн эмоцияларға, әңгімелерге толы болды, кейде тіпті жігіттер жанжалдасып та қалатын.
«Дәлме-дәл әрекет» театрында қоғамымыздың миниатюрасын жасай алдық: актёрлар бір-біріне ғашық болады (мен Алмаздың қанша «қалыңдығы» болғанын санап жаңылысып қалдым), ренжиді, қуанады, ең бастысы – жұмыс істейді. Алмас өзінің жұмысын, адал еңбекпен тапқан ақшасын мақтан тұтады және жалақысын кәдімгі адамдар сияқты өзіне жаңа киім сатып алуға немесе кафеге баруға жұмсауды ұнатады.
Бұл фильм ерекше балалардың ата-аналарын оларды үйде қамап қоймай, даралығын баспауға, олардың бойынан қалыптасуы мен тәуелсіз болуына көмектесетін белгілі бір іске деген сүйіспеншілікті көруге және ең бастысы, оларға тап осындай болуға құқық беруге итермелейді деп үміттемін».
Біз инклюзияға байланысты жұмыстың өзектілігі жыл өткен сайын арта беретініне сенімдіміз. Бұл саланың даму қарқыны дамуының ерекшеліктері бар адамдарды әлеуметтендіру тек отбасыларына ғана емес, басқаларға да қажет екенін Қазақстан қоғамы қаншалықты тез түсінетініне байланысты болады. Өйткені дәл осы адамдар жаппай цифрландыру дәуірінде адамдар арасындағы қарым-қатынас пен эмпатияның өте маңызды екенін есімізге түсіріп, көрсетуі мүмкін.
This project is supported by a grant provided by the U.S. Embassy in Nur-Sultan, Kazakhstan. All opinions expressed are those of the author and do not necessarily reflect those of the U.S. Government or the U.S. Mission to Kazakhstan.
Данный проект реализуется с помощью гранта от Посольства США в Нур-Султане, Казахстан. Мнения, выраженные в материалах, принадлежат их авторам и не обязательно отражают точку зрения Правительства США или Дипломатической Миссии США в Казахстане.
M