Мәди Мамбетов: 

«Әйелдерге қарсы зорлық-зомбылықты еркектер көмегінсіз тоқтату өте қиын болмақ»

Мәди Мәмбетов

3 ақпан 2025

Бірер ай бұрын америкалық стендапер Жош Жонсонның әлеуметтік желідегі парақшасына жазылып алдым. Аты да, түр-әлпеті де аса ерекше емес. Арықша келген қарапайым қара нәсілді жігіт. Әзілдеріне де «уа-ха-ха» деп емес, мырс етіп қана күлесің. Жош панчлайндарына емес, сторителлингіне көбірек мән береді. Айтатын хикаялары қызық. Бірақ сөйлеу мәнеріне қарасаң, сахнада өзінің микрофон ұстап тұрғанына ұялатын адам сияқты бір қызық. Бірақ, дау жоқ, күлкілі. Жақсы стендаперлер сияқты өзі ақылды да.

Ара-тұра cол жігітті қосып қойып, қолым боста мырс-мырс күліп отырамын. Бір күні гендерлік зорлық мәселесін қалай шешуге болатыны туралы пікірін айтқан шығарылымды тыңдадым. Видеоның басында жымия күліп отырсам, аяқталғанда әрі-сәрі күй кештім.

Спойлерлап кетейін: Жонсон айтады, әйелдер еркектерді… өлтіре бастаса қайтеді дейді. Иә, кәдімгідей шетінен қырып тастай беретін болса. Еш себепсіз. Ауыр күн болды деп өлтіре салса, мәселен. Жұмыс қиын болды деп өлтіре салса. Немесе нақты бір себеппен өлтіретін болса ше? Мысалы, сені зорламақ болған еркектің бүйрегіне пышақ сұғып алсаң. Қорқынышты ма? Әрине. Әзілкеш бұл ойын бірнеше уәжбен түсіндіреді. Бірақ онысын естігенге дейін-ақ шошып едім. Себебі гендерлік теңдік пен әйелдерге қарсы зорлық-зомбылық мәселесіне қызығатын мен оның логикасын айпақ-ақ түсініп тұрдым. Маңдайымнан суық тер бұрқ ете қалды.

Қазақстан жаңалықтарын оқысаң, әйелдер күнде зорланады, таяқ жейді, кісі қолынан қаза табады, ал кәмелетке толмаған баланы өлтіргендер, зорлағандар, азғындағандар тиісті жазадан жалтарып кетеді. «НеМолчидің» бір арнасын, осы қордың басшысы Динара Смайылованың әлеуметтік желілердегі парақшасын оқып шықсаңыз, жетіп жатыр.

Көп елде, оның ішінде Қазақстан мен АҚШ-та да әйелдер парламент не министрлік лауазымындағы онсыз да санаулы орнынан айырылып қалды. Әлем бойынша барлық салада регресс байқалады — әйелдер өзінің репродуктив функциясына өзі қожа болудан қала бастады (түсік жасатуға тыйым салу мен шектеулер туралы айтамын). Ресейде «чайлдфри пропагандасына» заңмен тыйым салынды. Ал АҚШ-та көп былығымен қатар сот арқылы сексуал зорлықшы деп танылған ер адам президент болып сайланды. Meta сияқты тек-гиганттар әйелдерге қолдау көрсетіп келген алуандық пен инклюзия бағдарламаларын тоқтататынын хабарлады. MeToo қозғалысы да әлсірей бастады: консерваторлардың шамына тиген, cancel culture мен woke-қозғалыстарды тудырған «бас тарту» толқынынан соң, қоғам ескі нормаларға қайта орала бастағанын көріп отырмыз. Жарты ғасыр бойы әйелдерді есірткімен масайтып, оларды зорлап келген комедия актері Билл Кости үш жылға жетер-жетпес уақыттан соң түрмеден босап шықты. Вуди Аллен жаңа фильмін түсіріп жатыр. Жонни Депп пен каннибалдыққа біртабан жақын деген қаңқу үшін емес, көңіл жарастырған әйелдеріне абьюз көрсетті деген айып үшін кинодан қуылған Арми Хаммер Голливудқа оралды. Кейінгі он жыл ішінде әйелдер жасаған үлкен серпілістен кейін сондай кері реакция көріп отырмыз. 

Әсіресе патриархал зорлықпен күресте өзін әйелдердің жақтасы ретінде көрсетіп жүрген еркектердің қылмыстық мінез-құлқын көрген өте ауыр. Қазір танымал кітаптары мен комикстері негізінде фильмдер мен сериалдар түсірілген жазушы Нил Гейманға басылым беттерінде түрлі айып айтылып жатыр. Гейман кітаптарында тамаша әйел кейіпкерлер шығарып, теңдік пен профеминизм идеяларын айтып жүретін. Сөйтсек ол, айыптауларға қарағанда, жылдар бойы жыныстық жабайылық танытып жүрген ықпалды еркектің бірі екен.

Жастин Бальдонидің ісі бұдан да шулы. Түрлі сериалдарға түскен актер продюсерлікпен, режиссурамен айналысып, профеминистік позициясын өзінің негізгі артықшылығына айналдырып алған еді. Ол жүкті әйелдерге арналған қосымша жасап шығарған, жаңа маскулиндікті табу тақырыбын көтеретін подкастың авторы мен жүргізушісі болды, TedWomen конференциясында сөз сөйледі. Оның былтыр шыққан, өзі бас рөлде ойнаған It Ends With Us фильмі үйдегі зорлық тақырыбына арналған. Ал қазір Бальдони осы фильмде бас рөлді сомдаған актриса Блейк Лайвлидің сот арқылы таққан айыптарынан ақталып шығуға барын салып жатыр. Лайвлидің сөзінше, актер түсірілім алаңында токсик мінез көрсетіп, сексуал харассмент жасап, БАҚ пен әлеуметтік желіде актрисаны қаралайтын пиар-науқан ұйымдастырған. Үлгілі күйеу, ардақты әке, әйелдерге араша түсіп жүрген азаматымызды режиссер орындығы мен продюсер позициясы берген биліктің буы ұрған сияқты.

Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы түрлі агенттіктердің зерттеулері мен есептеріне қарағанда, басқару органдарында, жеке бизнестегі жетекші позицияларда гендерлік теңдікке толықтай қол жеткізуге, ерлер мен әйелдер жалақысының айырмашылығын жоюға, үйдегі зорлықты тоқтатуға, білім алуда тең мүмкіндік берілуіне және тағы басқа көрсеткіштерге жетуге түрлі салада 75 пен 300 жыл аралығында уақыт керек. Бұл көрсеткіш жыл сайын құбылып отырады. Кейінгі кездері болған оқиғалар бұл тамаша сәтті тағы кері шегеріп тастай ма деп қорқамын. Бұл есептің бәрінде ескерілуі керек бір нәрсе — сарапшылар қазіргі жағдай мен бұрынғы тәжірибені ескеріп, сараптап, эстраполяция жасайды.

Еркектер әйелдерге ешқандай құқық пен мүмкіндікті әділетсүйгіш һәм кеңпейіл болғаннан бере салған жоқ. Барлығы суфражет, эмансипе, феминист әйелдердің қаны мен тері, көз жасы мен күресі арқасында келді. Оларды қудалады, ұрып-соқты, жындыхана мен түрмеге тоғытты, аязда үстіне мұздай су құйып, аштық жариялағанда тісін қағып түсіріп, аузына күштеп тамақ тықты. Осылай кете береді.

Әйелдер құқығы жолындағы күресте елеулі өзгеріс белгілі бір ұлт не тұтас адамзат әйел көмегіне мұқтаждық туған шақта болып жатты. Ең алдымен екі дүниежүзілік соғыс сияқты жойқын соғыстардан кейін экономиканы қалыпқа келіптіруге әйелдер ықпал етті. Адамзатты бұл соғыстарға итермелеген кім екенін айтудың қажеті бар ма? Әлі де кім итермелеп жатқанын айтайын ба? Жауабын табуға көмектесейін: әйелдер емес. Сондықтан болашақта бәрі өткеніміздей болса, өкінішке қарай, гендерлік теңдік орнағанын ғасырлар бойы күтуіміз керек. 

Бірақ осы тұста ескере кететін өте маңызды нәрсе бар. Бұл процеске ғаламшардағы әйелдердің басым бөлігі ғана емес, еркектер де араласса, оны жеделдетуге болады. Басым бөлігі болмаса да, біразы араласса дейінші. Дүние жүзінде миллиондаған еркек шынайы теңдік орнағанын қолдап үн қатса, қоғамда, әлеуметтік нормада, заңнама мен заң қолданысында маңызды, шұғыл әрі түбегейлі өзгерістер болғанын талап етсе, жетіп жатыр.

Патриархал жүйенің күйрегені еркектердің өзіне де жақсы екені анық факт болғаны сонша — оған тіпті әріп құртқым келмейді.

Кейбір радикал феминистер күрес жолында еркектердің көмегінен неге бас тартатыны Бальдони сияқты әйелдерге жанашырсымақтардың былықтарынан анық көрінсе де, фактінің аты — факт. Әйелдерге қарсы зорлық пен әділетсіздікті еркектердің көмегінсіз тоқтату өте қиын немесе мүлдем мүмкін емес.

Үлгілі прогрессив еркек емес, кәдімгі жақсы адам болудың жолы көп. Әйелдерге қауіп төндіруден, әйелдерді қанаудың пайдасын көруден бас тартқысы келген ер адам бірнеше қадам жасай алады. Бұл қадамдарды гендерлік зорлық-зомбылыққа қарсы күресте ерлер мен ұлдарды әйелдер мен қыздарға ынтымақтастықта біріктіретін «БҰҰ-әйелдер» құрылымының жаһандық бастамасы — HeForShe қозғалысы жақсы түсіндіріп берген.

ҮН ҚАТҚАН маңызды — елеусіз қалдырма. Айналаңыздағылар сексистік сөздер айтқанда (мұның ішіне көлік айдай алмайтын әйелдер мен «ақымақ блондинкалар» туралы әзілдер де кіреді) пікіріңізді айтыңыз. Басқа еркек әйелге ерсі қылық көрсетіп жатқанда үнсіз қалмаңыз.

Бізді, еркектерді, сөзіміз бен мінез-құлқымызды басқа еркектің бағасына мән беретіндей етіп тәрбиелеген. Осылай бір-бірімізді ақылға сыймайтын не қауіпті жағдайға итермелейміз, бірақ бір-бірімізге жақсы жағына өзгеруге де көмектесе аламыз.

Өзім де басқа еркек достарым не әріптестерім әйелді қорлайтын не құнсыздандыратын әңгіме айтып тұрған жерінен бірнеше рет бөліп жібергенім бар. Одан кейін ондай әңгіме, әйтеуір мен барда, айтылмайтын болды. Бұл мені құрметтегендері ғана емес. Досыңа әйелдер көлікті әлдеқайда жақсы, қауіпсіз әрі тиімді айдайтынын дәлелдейтін әлемдік статистиканы келтірген соң, бұл туралы әзілдеу тіпті жайсыз сияқты.

 

ӨЗІҢЕ ЖАУАПКЕРШІЛІК АЛҒАН маңызды. Гендерлік зорлық — жалғыз әйелдердің мәселесі емес. Ол тұтас қоғамға психологиялық, экономикалық, медициналық тұрғыдан үлкен залал келтіреді. Еркектер осыны түсініп, бұл зұлымдықты тоқтату үшін әрбіріміз не істей алатынымызды ойлануымыз керек. Біз өскен, қалыптасқан және өмір сүріп жатқан патриархал парадигма бүкіл ғаламда әйелдерге ғана емес, балалар мен басқа да маргинал топтарға қарсы біз куә болып отырған зорлыққа жол беріп отырғанын ұмытпауымыз керек. Майдан шебінде, ас үйде, көше мен кеңседе — барлық жерде еркектер бірін-бірі өлтіріп жатыр. Зорлық сипаты бар қылмыстың көбін еркектер жасайтынына үйреніп кеткеніміз сонша — мұны ұнамсыз, бірақ бәрібір бола беретін норма деп қабылдаймыз. Бірақ олай емес қой. Бар күшімізді салып, қайтсек те досына сырын айтудан, психологқа барғаннан гөрі адам өлтіруді не зорлық көрсетуді оңайырақ көретін еркек қалыптастыруды тоқтатуымыз керек.

Өз бетіңізші БІЛІМ АЛУ өте маңызды. Кітап, мақала мен ғылыми еңбектер оқыңыз, подкастар мен TED тыңдаңыз, деректі һәм көркем фильмдер көріңіз. Бірақ ең бастысы: айналыңыздағы әйелдерге құлақ түріңіз. Өмір бойы менің айналамда әйелдер жүр — анам, әпкем, апаларым, әжем, құрбыларым, әріптестерім мен партнерларым. Олардың хикаяларын үнемі зейін қойып тыңдағаныма қатты қуанамын. Кімнің айналасында әйел жоқ дейсіз? Әрбір еркектің ақпарат алуға мүмкіндігі бар. Тек ауызды жауып, құлақ қойып тыңдау керек.

ФЕМИНИСТІК ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҰЙЫМДАРЫН ҚОЛДАҒАН маңызды. Олар әйелдер құқығын қорғап, зорлықтан жапа шеккендерді құтқарып, құрбандарға пана беріп, мәселені зерттеп, деректерді жинап, әйелдерге құқықтық қолдау көрсетеді. Өзіңізге жақын шелтерге не «НеМолчи» қорына айына бірер мың теңге жіберсеңіз, пайдасы зор көмек болмақ.

Әке болсаңыз не болғалы жатсаңыз, ҰЛДАРЫҢЫЗҒА ДҰРЫС ҚҰНДЫЛЫҚТАР СІҢІРІҢІЗ. Қыздарға күш көрсетуге болмайтынын үйретіңіз. Олар нәзік не болашақ ана болғаны үшін ғана емес, жалпы ешбір адамға күш көрсетуге болмайды. Қыз деген ең алдымен адам деген ойды сіңірген дұрыс. Мұны жазып отырғанымның өзі күлкілі, бірақ қайталау — білім анасы. Басқа кеңестерді менің бұған дейін жазғандарымнан оқысаңыз болады.

Эмпатияны қосып, мына әлем еркектен гөрі әйелдерге әлдеқайда қауіпті жер екенін есте ұстаңыз. АРА ҚАШЫҚТЫҚТЫ САҚТАҢЫЗ. Жалғыз әйел тұрған лифтіге кірмеңіз. Көшеде, әсіресе қараңғы, кісі жоқ жерлерде алдыңызда кетіп бара жатқан әйел өзін қауіпсіз сезінетіндей қашықтықта жүріңіз. Әйелдің жеке шекарасын сақтаңыз. Бұл — өте маңызды нәрсе.

Бөтен еркектің не еркектердің қасында жалғыз қалып қойған қыздың қандай үрей мен қорқынышты бастан кешетінін көп ер адам түсіне бермейді. «Жақсы адам» екенімізді, ешкімге «зиянымыз жоқ» екенін өзіміз білеміз ғой, бірақ қыздың оны білуі мүмкін емес.

Жалпы ТОКСИК МАСКУЛИНДІК ТҮСІНІКТЕРІНЕН БАС ТАРТУҒА тырысуымыз керек. Бұл — абзацпен де, мақалалар сериясымен де жазып бітіре алмайтын үлкен тақырып. Бірақ сонда да жазып жүрміз. Manshyq сайтында да, желіде де токсик маскулиндік туралы тарқатып түсіндірген жүздеген, мыңдаған мақала бар. Оқып шықсаңыз болады.

Біздің әлем — қым-қуыт пен қауіп-қатері көп мекен. Тіпті бала кезінен батыл бол, күшті бол, нағыз еркек бол дегенді бойына сіңірген ер адамдар да бұл әлемде үрейсіз жүре алмайды. Патриархат таққа отырғызған еркектердің өзіне бұл орын жайсыз. Әйелдерге қалай екенін айтудың қажеті бар ма өзі? Біз, еркектер, арғы аталарымыз орнатып кеткен, бабаларымыз ғасырлар бойы қолдап келген әділетсіздікті біржола өзгерту деген жауапкершілікті қолға алуымыз керек. Бұл өзімізге де өте қажет.

Мұның қажет екенін көрсететін тағы бір себеп бар. Әйелдер Жош Жонсонның әзіл аралас ақылына құлақ аса алады. Олай ету әйелдердің қолынан келеді, себебі біз оларға басқа амал қалдырмай отырмыз.