Суретші Аида Әділбек: «Меніңше, сен ерте ме, кеш пе, отбасыңдағы әйелдерге айналатын сияқтысың»

Ася Әкімжанова

11 шiлде 2023

«Талқан, тары, топырақ» көрмесі суретшінің отбасы, салт-дәстүр, анадан қызға, әжеден немереге жалғасатын білік туралы, ойтолғамы туралы әңгімелейді. Көрмеде «Жеті қарақшы» фотосериясы, «Бата беру» атты бата мен тілектер жинағы, «Көбелек» бейнемонологы, сондай-ақ орталық туынды – «Алақан» қысқаметражды деректі фильмі назарға ұсынылған. Фильмде Аида анасы мен әжесінің үйреншікті, үйдегі шаруасын бақылап, әйелдердің күнделікті еңбегі емдік жораға айналатын сәтті зерттейді. «Алақан» фильмі 2022 жылы Германияда documenta fifteen халықаралық көрмесінде өткен DAVRA орталық азиялық зерттеу тобының көпшілікке арналған бағдарламасы шеңберінде іске асырылды.

Мен өзімді мультипән суретшісі және куратор деп атаймын, бірақ алғашқы алған білімім теориялық болды – мен өнертанушы мамандығы бойынша оқыдым. Мен үшін бұл өнерді әртүрлі форматта бірқалыпты оқып зерттеген тамаша төрт жыл болды – осы тәжірибе мамандық таңдауыма және әрі қарай немен айналысқым келетінін түсінуіме көмектесті. Сол кездің өзінде Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясындағы оқытушым әрі кураторым Юлия Сорокина: «Саған мұны еш жерде үйретпейді, мұны тек машықтану арқылы ғана үйренесің» деп маңызды кеңес берген болатын. Сол кезде жаңа ғана ашылған «Көркемөнер ишараты мектебінде» өзімді сынап көруімді ұсынды. Осылайша менің көркемөнер және кураторлық мансабым басталды. Бұл менің алғашқы практикалық тәжірибем болды, содан кейін мен өзімді белгілі бір шеңбермен шектегім келмейтінін және тәжірибе кең ауқымды әрі икемді болуы мүмкін екенін түсіндім. Өзіңнің барлық идеяларыңды әртүрлі салада әртүрлі медиум арқылы іске асыруға болатыны туралы ой көкейіме қонымды.

Одан кейін Лондондағы Goldsmiths көркемөнер магистратурасын бітіріп, бірқатар жобаларды жүзеге асырдым, қазір екі ұжымның мүшесімін. Солардың бірі – DAVRA – орталық азиялық үлкен ұжым, қазір ол платформа болып қайта қалыптастырылып отыр. Екінші ұжым – алматылық МАТА, оған қатысушылармен бірге біз барлық жобаларымызды орындадық және, тіпті, бірге өстік деуге болады. Біз әрқашан өзіміз туралы бір балабақшаның балаларындаймыз деп айтатынбыз.

Магистратурада оқып жүргенде алғашқы демалысқа үйге келгенімде кенеттен ата-анамның қартайып бара жатқанын түсіндім. Әжем соңғы көрген кездегіден үш есе кішірейіп кеткен сияқты болып көрінді. Ол маған құрт әкелді, сөйтіп оның рецептін жазып алғым келді. Мен бұл туралы таза тәжірибелік себеппен ойладым, өйткені анам да, тәтем де, мен де құрт жасауды білмейміз. Басында мен рецептін жазып алуға тырыстым, бірақ ол қырық жылдан астам уақытта айқындалып, түйсікті болғаны соншалық, оны дайындау процесін түсіру оңайырақ болды. Мен үй ішінде әжемнің соңынан өкшелеп жүріп, қандай да бір көркемдік астарлы мәтін туралы ойланбастан, оның істегенінің бәрін камераға түсіре бердім.

Шамамен сол уақытта Рустам Хальфиннің кітабын ұтып алдым, онда әртүрлі өнертанушылардың және онымен бірге жұмыс істеген қайраткерлердің көптеген мәтіні қамтылған екен. Оларды оқу арқылы мен оның «пулота» концепциясы – бір мезгілдегі бостық (пустота) пен толықтық (полнота) үйлесімі туралы көбірек білдім. Бұл сөзбен жұдырық етіп түйілген саусақтардың арасында: ауадан немесе бір кесек балшықтан болсын, оның маңызы жоқ, – пайда болған қарапайым пластикалық объекті аталады. Кітапта ол bodily camera obscura – денелік камера-обскура, яғни сыртқы дүниені ішке тоқитын, және сол жерден жаңа нәрсе шығаратын бірдеңе деп сипатталды. Әрине, ең бірінші ойға келетіні – қолмен жасалатын құрт. Мен Хальфиннің шығармашылығында әлдеқайда көп мағына жасырылған шығар деп ойладым, оның арамызда жоқ екені және мұны одан сұрай алмайтыным қандай өкінішті.

Мен әжем мен анамның өз қолымен бірдеңе жасап жүргеніне көбірек назар аудара бастадым және мұның шипалы процесс екенін көрдім. 2021 жылы DAVRA басталған кезде, бұл ойым күшейе бастады, сөйтіп мен бұл хиқая тек маған ғана қатысты емес екенін сезіндім. Ол күнделікті тұрмыстық сипатта болса да, көркем болуы да мүмкін. Біз DAVRA шеңберінде зерттеу жүргізген едік, мен мистика бағытында жүріп, әдеттен тыс нәрсеге жақындағым келді, бірақ өмірімде тылсым аз екенін түсіндім. Бірақ онда қарапайым және күнделікті тұрмыстың заттары бар, оларда вербалды емес көп нәрсе қамтылған және, әлбетте, бұл отбасындағы әйелдерге байланысты. Үй ішінде әйел жасайтын және көзге көрінбейтін, кеңістікті толтыратын барлық іс. Анаң қандай да бір уақытқа бір жерге кетіп қалған және ол оралғаннан кейін үйдің іші өзгеріп жайнап кететін сезім бәрімізге таныс қой. Қолыңнан келгенінше үйдегі тұрмыс-тіршілік деңгейін қалыпта ұстауға тырысуға болады – мысалы, менің әкем бізге тамақ әзірлейді және үйді күтеді – бірақ бұл басқаша. Әрине, бұл жердегі әңгіме әйелдің әлеуметтік рөлі туралы, бірақ менің анам ешқашан үй шаруасындағы әйел болған емес. Дегенмен, ол үйде болғанда және ол жоқта – үйіміз екі түрлі жерге айналатын.

Менің үнемі жасалатын және көзге көрінбейтін еңбекке назар аударғым келді, көбіне-көп біз оның нәтижесін дағдылы нәрсе деп пайдаланамыз – бірақ оның жасалу барысына көбірек көңіл бөлген жөн, өйткені онда шипагерлік пен қамқорлық жасырын жатыр. DAVRA жарияланымына дайындала отырып мен әжелеріміз, аналарымыз, апаларымыз бізге жеткізетін барлық нәрсе туралы ойладым.

Әзірге мен осы иерархиядағы ең жас буынмын, менің рөлім өте кіші, бірақ мен де бірдеңе істеп, қамқорлық көрсете аламын. Көрмеде осы идеяға негізделген фотосерия назарға ұсынылған. Ол әжемнің әртүрлі матадан – қамқа, барқыт, мақта матадан тігіп, пакеттің орнына пайдаланған «қалташаларын» бейнелейді. Ауылға барғанымда, ол маған да әдемі барқыт қалташа тігіп беретін еді, сонда мен оған той-томалақтың сарқытын жинайтынмын – ол менің жанға жағымды нәрсеге толған кішкентай сөмкем сияқты болды. Бұл «қалташа» мен үшін өзіндік символикаға ие болды, өйткені ол, бір жағынан, материалдық объект болса, екінші жағынан, оның рухани және философиялық мағынасы бар.

«Талқан, тары, топырақ» деген фраза 2020 жылы, карантинде отырып, әжеммен түсірген фотосуреттерді қарап отырған кезімде көкейіме келді. Мен өз отбасымдағы әйелдердің мұрасына терең бойлауды жалғастырғым келеді деп ойладым және Батыс Қазақстанда – анамның отбасы шыққан жерде – шайға тары салады, одан талқан жасайды – сенің таңғы, түскі және кешкі асың да осы екенін ұғындым. Менің есімде қалған өмірімнің ең қауіпсіз және ресурстық кезеңі ауылда ата-әжеммен бірге болған уақыт екенін түсіндім. Ол жерде көп нәрсе – тары да, талқан да, топырақ та тамақпен байланысты, өйткені бұл құмды ауыл. Менің сондай-ақ мұның кезең-кезеңімен қайталанатынын – бір нәрсенің жерден қалай пайда болатынын, өңделетінін және басқа нәрсеге айналатынын, содан кейін оған қайтадан оралатынын және мұның аяқталмайтынын атап өткім келді. Бұл сөздер көкейімде дәл осы ретпен сақталып қалды – мүмкін, бұдан артық түсініктеме бере алмайтын шығармын. Мен үшін олар жер туралы, және де мен оларды сезінемін. 

Әлбетте, біздің ішімізде болып жатқан нәрсе мен айналамызда болып жатқан нәрсенің арасында әрқашан байланыс бар. Бірақ осыдан төрт жыл бұрын жеке көрме ұйымдастыруға және үлкен жобаны жасауға моралдық тұрғыдан дайын болмағанымды білемін. Материал оған дейін жиналғанымен, фильмді өткен жылы ғана толығымен ой елегінен өткізіп, монтаждай алдым. 2019 жылы үйде әжемді камераға түсірген кезде де солай істедім деуге болады, бірақ неге екені белгісіз, ол кезде жасағаным сәтсіз болды – мен монтаж жасадым және өзіме ештеңе де ұнамай қойды. Менің ойымша, кейбір нәрселер ішіңде пісіп-жетілуі керек сияқты – мүмкін, бұл жерде сыртқы факторлар да өзінің рөлін атқаратын шығар. Оның үстіне, әлбетте, өзің де өсесің. Лондонда болғанымда кейбір түсініспеушілікке тап болғанымнан қорықтым. Мен дағдылы дүниеден ерекшеленетін, маған тән қазақстандық бэкграунд көрініс беретін нәрселерді жасадым, сондықтан адамдардың кейде мұны түсінбей, қабыл ала алмайтыны мені састырды. Өнер – әмбебап құрал емес пе, бірақ оған «тары» немесе «талқан» қоссаңыз, бұл жабайы әлдене болып көрінеді.

Мені барлығы бірдей түсінбейді деген қорқынышты жеңу үшін маған біраз уақыт қажет болды. Бұл сондай-ақ отарсыздандыру процесінің бір бөлігі, өйткені басқалардың бізді шынымен түсінгенін өте қатты қалағанымызда да мұндағы әңгіме «мен «қажет емес» тілде сөйлеймін» немесе «мен «керектіге» жатпайтын құралдарды пайдаланамын» деген жағдай туралы.

Мен қазақпын және өзімді осылай анықтау мен үшін ешқашан проблема болған емес. Менің ойымша, бұл маған әрқашан тайға таңба басқандай анық болды. Кейбіреулердің «Мен азиат екенімді біраз уақытқа дейін түсінбей жүрдім» деп айтатынын білемін – менің жағдайымда тек жалқау ғана менің көзім айтарлықтай қиық екенін байқамаған. Қай мәдениетке жататыныма байланысты да менде ішкі қайшылық болған жоқ. Менің отбасым қазақ тілді, балалық шағым өткен ауылда бәрі қазақша сөйлейтін, тіпті құрт жасап, әжеммен бірге басқа қазақтың дағдылы тіршілігімен айналысқан ұлты неміс әжелер де осылай. Мен одан жас кезінде орыс тілін білмегені үшін қысым көрген-көрмегені жайлы сұрадым, бұған ол ренжіп қала жаздады. Бірақ сонымен бірге ашаршылық пен қуғын-сүргін туралы сөз қозғадық – мұның біздің отбасымызға тікелей әсері болды. Менің ата-анам 1986 жылғы желтоқсан оқиғасына қатысты – жалпы алғанда бәрі айтарлықтай анық. Отбасымызда сәйкестілікке қатысты ешқандай қайшылық болмаған сияқты, сондықтан мен де мұндай мәселеге тап болған жоқпын. Бұл маған көмектеседі.

Мен көбірек дәрежеде орыстілді ортада өскен әріптестерім мен достарымнан уақыт өте келе оларда шынымен де осындай қайшылық туындайтыны туралы жиі естимін. Олардың өмір тәжірибесі мүлдем басқа және менің ойымша, бұл ұжымдық жарақатты өңдеудің ұзаққа жалғасатын процесі. Қазақша сөйлемесең, қазақ емессің дегенге келіп саятын қоғамдағы әлдебір стигманың әсерінен көп адамның әлі де қиындыққа тап болатынын білемін. Әрине, бұл біртүрлі тұжырымдама. Менің қазақтілді ортада өспеген достарым көп, олар тілді үйреніп жүр, қазақша сөйлеуге талпынады, түсінеді, сөйтіп мен бұдан олардың қазақ екені немесе мәдениетіміздің өкілі екені еш кемімейтінін көріп отырмын. Мүлдем әртүрлі адамдар бір мәдениеттің иелері болуы мүмкін, өйткені мәдениеттің өзі өте кең ауқымды және күрделі. Меніңше, қазіргі заманғы Қазақстанды өте қызықты ететін де осы жағдай сияқты.

Жергілікті суретші және қайраткер ретінде осында жүрген адамдарға ойымды жеткізгім: қазақ тілінде көбірек сөйлеп, көбірек жазғым келеді. Бұған қоса көп жағдайда орыстілді контент әлдеқайда қолжетімді, ал қазақтілді контентті алу, табу, сұрау керек. Бұл теңсіздікті мүмкіндігінше тепе-теңдікке жақындатқым келеді.

Еңбегіңді көрмеге шығарсаң, бірден оның өз өмірі басталады – сен дүниеге сәби әкеліп, ол сол бойда сенен бөлек кетуге шешім қабылдаған сияқты күй кешесің. Еңбегіңе өзіңнің ойыңдағы мағыналарды саласың, бірақ адамдар тәжірибесіне қарай оларды басқаша түсінеді және бұл қалыпты жағдай. Туындының өз өмірі болуға және ол көрерменмен тікелей байланыста болуы керек. Өзімнің түсінгенім, шығармашылық қызметпен өзім үшін айналысамын, ал көрмені көрермендерге арнап жасағым келеді. Адамдар көрмеге келгенде өздерін жайлы және жағымды сезінгенін және оларда көркемөнер әлемі элиталық деген проблема болмауын қалаймын. Баршамыз өзімізді өнерге қатысымыз бар болып сезінгенімізді қалаймын. Кейбір таныстарымның көрмеге келіп, ештеңе түсінбей қаламыз немесе оған не киіп бару керек деп уайымдайтыны туралы кейде естіп қаламын. Бірақ әңгіме бұл туралы емес – жай ғана келіңіздер де көріңіздер. Мүмкін, сіздерге ұнайтын шығар. Ұнамауы да мүмкін – және бұл қалыпты нәрсе. Меніңше, біз жанымызды тебірентетін туындыларды жылдар бойы іздейтін сияқтымыз. Бірақ бізге барлық туынды сәйкес келе бермейді – адамдардың бәрімен бірдей үйлесім бола бермейтіні де осылай.

Материалдың кейіпкері ұсынған фотосуреттер